Našti phenav kaj o ritualnikano teatro si romano.Sako čačuni ideja, ko savo te si teatroski forma, šaj te ovel romano teatro.
O Nedzo Osman pi teatroski paramisi šurarkerda la ko teatro savo so sasa le ritualnikano forma pučarkeripe (istraživanje) thaj komunikacija. O romano teatro Phralipe, ko lesko šuru, majbut kerela sa buki pali teatroski teorija, savi so dena sa la o teatrologora Antoine Artous thaj Jerzy Grotowski, buki savi so traisarda deš berš. Kerel pe lafi baš teatro savo so kerela sa buki ritualencar, kaj so e badanesko phiripe, vika thaj sesi, sasa kotor katar khelin. Ko teatro šerutno sasa o manuš savo so an peste kerel o identiteti. Goja vrsta teatro, sar so phenel o Osman, vakjarel pe sar “fizikano teatro“, ko avgo than si čute o emocije, i energija sose gote si sa čačutno.
Ko gova vakti, gasavo teatro sasa šukar e romane teatroske. Gova sasa naverbalnikano teatro, sebepi čhibaki bariera thaj sebepi so ko gova vakti o teatro kerela sa buki ko jek klasikano čhani kaj so istemalkerela sa pe i romani tematika , tradicija thak ritualora. Ko gova vakti thaj o romane aktera sasa amatera save so sasa len talenti thaj kamipe baš teatro.
Ko agor katar 80 berša o phralipe crdija verbalnikane teatrosa, numa ikjarda pi pendzardo khelinako stili. Lija te kerel pendzarde dramake tekstora katar grčkake tragedije, Šekspir dzi ko jugoslavijake hramara.
Nedzo Osman si alav na salde ko romano teatro numa thaj ki jugoslavijaki thaj evropaki teatroski scena. Bijando si ano Skopje 1958 berš. Trujal so si le impresivno kariera sar akteri, pal peste si le thaj lil poezijasa, a trujal gova si thaj socijalnikano bukjarno thaj medijatori ko turli projektora e Romenge ano Keln thaj Frankfurt. Katar 2002 berš si redaktori thaj moderatori e romane programake ano Radio Deutsche Welle ano Bon. 2017 berš lija o pursako „Šaip Jusuf“ Dendi katar Romengo kedipe ani Republika Kroacija „ Kali Sara“,savo so ko lesko alav lija la leski romni Nada Kokotovič.
Sar sakoneske, o studentikane givesa ni bistren pe. Gova si vakti kana dikhe salde te studije thaj i gluma. Gova so me šaj te ulavav le si mo anglokhuipasko egzemeni savo so nakhlem sasa monologo sar jek kotor kataro egzemeni vakjardem le ki meri dajaki romani čhib. Golese sem garvasjalo, gote si thaj i komisija kaj so sasa o Rade Šerbedzija, savo so sasa lošalo katar goja ideja, a pal gova sema leste studento.
Phala so si dzuvdipe
Glumasa lijem te kerav buki anglal te hramosarav man ani akademija, numa ko jek aver čhani, sar hobi, bare entuzijazmosa thaj po cra romantikane. Pal gova kana hramosardem thaj agorsardem i akademija, ulavdeste kana sema akhardo katar Suboticako teatro (KGPT), sa irisajlo a majbut mo gndipe baš gluma, o teatro thaj baš mngro dzuvdipe. O teatro ulo bare dzanlipasko kotor katar mngro dzuvdip, numa thaj ponodorigate sasa sar khelin thaj ternikano kamipe. Ulem profesionalco, kheldem pindzarde jugoslavijake akterencar, kheldem šerutne rolje, khelava sa sako give…O šajdipe so dija pe mange sakana te ovav maška avera pendzarde mauša, istemalkerdem baš romengi afirmacija. Sar te si, mo dzuvdipe ko teatroske phala ko gola ternikane berša dzala sa bare brzinasa thaj najsema minsalo golese.
Save tasvira ikjaren ani gogji katar tumare ternikane givesa ulavdeste sar Rom ko teatrosko umal?
Sakana sasa man strategija ano turli čipote thaj situacije, sakana vakjarava sa man kaj sem Rom thaj togaj kana khoni ni pučela sa man. Sakana kerava sa lafi e Romenge thaj kana khoni nisikavela sa interes, vakjarava sa te na vakjaren von. Gova kerdem le sar meri strategija, savi sasa la thaj aver resarin, a gova si kaj dikhlem so gova turlipe kerda man te ovav jekajek, numa thaj ulavdeste sajdime. Mangav te phenav kaj kana dodzandem ko sem, so sem, katar sem thaj so mangav, togaj nidikhava sa ko so komentiril thaj nidikhava sa o turlipe. Dikhava sa korkori man, dikhava sa mi bukji ano teatro thaj mi kreativnost savo so anda mange tromalipe.O arti, teatro thaj i glupa dije man šajdipe te ovav gova so sem- originalno. Gova tromalipe thaj o than ano umetnikano sumnal istemalkerdem le sode šajsa, mere bukjasa thaj kvalitetesa, sar akteri thaj artisto, a anglal sa manuš, te tromakerav man katar sa o dara, nasiguriteto thaj gova so sem Rom niznačisarek kaj sem majcra kvalitetno ja lačo. Golesa so dijem ano artistikano sumnal, ulem minsalo kaj najsem niso poaver, kaj salde akharav man averčane, si man aver kultura thaj šaj te ovav majšukar ja majbilaco lenda, sar sako aver. Dzanav kaj si kava pharo drom te sikave tut thaj našti sako te ovel le gasavo šajdipe, nitrubul savore te ova jeka jek, numa okola save so keren takati ko gasavo čhani zaruri si te tromakeren than averenge, saven so naj len gasave prilike thaj šajdipe. Amen kera lafi sar te mara amen mujal i diskriminacija, gova šaj kerel pe salde te kera majaver amaro tasviri thaj imidzi, save so beršencar si sikavdo ko načačikano čhani. Gova problemi našti te činaven le o na Roma numa šaj te den pumari arka. O tasviri o imidzi thaj i diskriminacija save so si pal amende sakana, šaj te kerala aver amen korkori. Sa aver si salde vaktesko našalipe, savo so but našaldam le. Me bukjasa thaj me stavorencar tranda thaj šov berša dikhav te kerav le. E Romen naj len salde talenti salde bašalipaske thaj kelipase , sar so gndisaren e gadze thaj sar so bur Roma gndisaren. I romani kultura thaj arti si but maj buhle teme save so panda naj pučarkerde, a sebepi golese si so naj dzandipe. Vi me korkoro sema diskriminirime sa kala berša ulavdo kana dena sa pe e rolje ko filmeske projektora thaj sode lava sa len. E artesko sumnal si pherdo fantaziencar, sar o paramisa kaj so si but aščari (inenađenja). Diskriminacija thaj stereotipora si thaj ko artesko umal salde si len avera renkija (boje) thaj si majdiskretna. Sar te si me kava sumnal mangav le thaj palem ka alusarav le. E artesko sumnal dela majbut pozitivnikane bukja ko kava sumnal nego so lel.
Phralipe- energija, emocija, vika
Ko ponodirigate lafi e Neđosa Osman dodzandem kaj i persona savi sasa le ko vas i konditoresko kaš ko teatro phralipe sasa o redaktori Rahim Burhan, savo so poezijake hramovipasa, diklja kaj trubul te kerel bukji teatrosa, sar so si e ritualesko teatro thaj o manglo lil Antonie Artous.
O romano teatro Phralipe mange si jek fascinantno romani paramis. O teatro si kerdo ko agor katar eftavareš berša katar nakhlo zamani, ano Skopje ki romani mahala Šuto Orizari. Dzene ko teatro sasa terne Roma save so sasa len suno thaj kalpana (fantazija) kaj o dzuvdipe ka keren le aver kana ka ikljon ano artesko sumnal. Majbut olendar sasa len maškaruni phirnipaski (zanatsku) sikljovni, dzana sa anu bukji, a ko tromalo vakti sar hobi sasa lenge i gluma. O ritualno teatro ko gova vakti e romane teatroske sasa sar pherdi resarin, energija, emocija thaj vika. E teatro sasa le specifikani čhib thaj šajsa te konuniciril sahne sumanlesa naverbalnikane elementoncar.
O kamjabora sigate resle – avgo ki republikani digra, a napal ko sahno jugoslavijako than. Ko ohtovardeš berša o Phralipe del ano verbalno teatro e performansesa Edip, kana o Nedzo Osman ovela dzeno ko kava teatro.
Dzi mande sasa o avgo akademijake aktera, sasa i avgo romani akterka Ruiš Kadriova. O pursakora thaj e akharina ovena sa majbut, sar ko nekanutne jugoslavijake thana , gijate thaj ko evropake festivalora. Ko enjavardeš berša lijam e germanijako teatro e performanesa katar Lorka „Ratvale bijava“ thaj ko avutne panč berša sama misafira ko sa evropake teatrora. Gndisarav kaj o Phralipe si jek baro rariteti, kaj so katar jek ničale manuša katar droma resardam dzi sa evropake teatroske metropole. Sar kolektivi resardam te la simpatie katar maškardzijaneski teatroski publika, thaj gova ko vakti kana i Evropa najsala nisavi minsa baš „romano pučipe“.
Savo sa tumaro dzvdipe kana nisisajlo o maripe ki amadi nekanutni raštra?
Najsa lokho, sasa but mazuni (tužno) thaj zaruri sasa mange but vakti te dikhav so ovol ki mngri phuv savi so majbut najstali. Mngri mangin sa te kera avutnipe ko jugoslavijako teatro, savo so ko gova vakti sasa jek katar majšukar ani Evropa. Kana reslem ko teatro KPGT kaj so kerena sa buki i Nada Kokotovič thaj o Ljubiša Ristič, sasa man hoši kaj reslem ano Hollywood. E dzenencar katar Phralipe ko 1991 reslem ko teatro Mülheim an der Rhur ano Rur, kaj so kerela sa buki o Roberto Čuli. Amaro performansi „Ratvale bijava“ katar Federiko Garsija Lorka sasa avgo koprodukcija gole teatrosa. Sasa amen ko plani te kera gova performansi katar trin dzi šov čhon, ko agor ačilam sose nisisajlo o maripe.
Sar te phene sasa hramome scenarij, o Phralipe reslja ko bare vudara, lija pursakora, sasa but lače kritike ko germanijake gazete thaj magazinora, sasa finansijako dumo thaj sasa infrastruktura.
Gova si diso sa bi mangel sakova teatro thaj aktera mangen te resen. Katar aver rig sasa dar thaj gajlja so ovela sa amare phuvasa. Dikhasa e habera katar evropake medie, save so dena sa habera sar lenge sasa ćukar. Sasa but haotikano thaj but mazuni ulavdo mange, sose dzanlem kaj avilo agor jeke mere paramisake savi so agorsardem. Gova berš 1991, agorsardem i Akademija thaj ko than te kerav kariera me phuvate, zaruri sasa sa te astarav taro šuru.
Nekana agor, sakana šuru
Kana bi vakjarava sa kaj sasa lačo thaj bare kamjabesa, ka ovol skromno, a kana bi vakjarava sar sa gova sasa, togaj ka ovol sa načačikano. “Theater heute“, „Frankfuter Rundschau“ thaj but avera bare gazete, sako give hramosarenasa baš o rolje, performansora thaj baš amaro teatro. Ka liparav jek čipota katar mngre karierako šuru ano jabandziluko, savo so ačilo mange sar jek lači memorija. E performansesa „Romeo thaj Julija“ sama misafira ano Burgtheatru ani Viena savo si jek katar majbare teatrora ani Evropa. Sasa but bari publika, a kana o performansi agorsarda, sar bršnd alo o aplauzi, i publika marela sa pngrencar, a me sema anglal i scena, lija man jek but lačo hoši savo so naši te vakjarel pe lafencar. Pal gova ki garderoba avilo o pindzardo direktori Klaus Pejmen thaj phenda mange: „Oven saste kale but lače rakjake, Osman“. Kova hoši thaj atmosfera si diso but baro mange thaj ikjarav le ani gogi thaj agive, numa sakoja lači paramis si la thaj jek mazuni kotor. 1996 muklem o romano teatro Phralipe, sebepi so ule neve čipote napal bare kamjabija. Sa so krasila sa amen –bukji, entuzijazmo, jekhipe, vizija, palo panč berša keribe bukji ano jabandziluko, nakla. O manuša save so ko teatro ale sar misafira kerde o bukja aver katar gova so amen biš berša kerasa. Goja paramis mange ačilibi dzovapesko. Savo si o kišlipe ko romano mentaliteti: Sose kana si diso lačo, našaldol; sose kana si khoni šukar, averendar si peravdo, sose o kolektivo so majcra dzanlo katar individua thaj sose o poedincora našti len than ano gova kolektivo? Pakjav kaj o vakti ka del dzovapi ko sa kala pučipa. Ko gova vakti lesi romni Nada Kokotovoč kerela sa režije ani sahni Germanija, pa 1995 ande decizija te keren tromalo teatro savo so dije le alav TKO (Teatro Kokotovic Osman). Dzan ano Keln kaj so arakhen than ko jek teatro, jeka jek sar lengo. I koreodrama, sar forma ano TKO teatro, sar so phenel o Osman, sasa diso nevo thaj proaktivno e germanijake publikake sose goja scensko performansa najsa pindzardi. Iniveryalnikano drom thaj gova o romano, savo so trujal i koreodrama ulo sar kontinuiteto katar ritualnikano teatro. E teatro si le kamjabi thaj si pendzardo maškar teatroske kritičara thaj publika.
So khelel pa akana ano TKO?
O performansi „Rukeli“ si jek katar aktuelnikane romane teme, a ovela lafi baš pindzardo bokseri savo sasa avgo ko sumnalesko boksi ki epašphari kategorija, Rukeli Tolman. Najsa muklo te lel than ki Olimpijada 1933 sebepi so sasa Sinti thaj si mudardo ano logori. „Kalo maro“ (Schwarzbrot) katar Davor Spišič, savo so kerel lafi baš o manuša save so keren bukji „ko kalo“ ani Germanija. Ko maškar ani bukji si Rom, sar dzeno katar policija savo so phandel terne dzuvlja katar Kroacija bi dokumentoncar. Vov trujal so si asimilirime našti crdel pe katar pe darhija thaj emocije, ko agor mukel e dzuvlja te našel. Ani „Romani činavin“ tema si e štare Romengo mudaripe 1995 ani jek austrijaki diz upral savende sasa kerdo atako „Irin tumen ani Indija“. Agorsara hazkeripasa e performansake „Te korkori avazesa“ savi so kerel lafi baš e Romengo thaj Sintengo genocid ani Evropa ko 30-data thaj 40-data berša katar nakhlo zamani.
Diskriminacija thaj ano filmi
Kana ovol lafi baš filmi, e Nedzo Osmane panda nidije le o čačuno šajdipe. Ani nekanuztni Jugoslavija snimisarda nesave filmora, a ani Germanija trujal biš. Akana lel than ki jek TV serija savi so ka sikavel pe katar januari, a ko plani si le te snimisarel avgo filmi ki romani čhip thaj ka lel „Oskar“. Ko palune pinda berša šaj dikhel pe e romengo leibe than ano filmora, sar so si ko Sovetengo filmi „E Roma ujran ano badal“ („Cigani lete u nebo“, ko amaro jugoslavijako „Porengo kedutne“(„Sakupljači perja“), sa dzi o filmi katar Kusturica o filmi“Kher umlavipaske“( „Dom za vešanje“) numa ki filmeski historijaamen sakana sama sar „dromeski čipota“ ja sar statistora sar kliše. O problemi si ki diskriminacija savi so si ano sako than thaj gijalte thaj ano arti thaj ano filmi. Golese o roma si prezentirime majbut sar“Cigani“ ka so šerutne motivora si muzika thaj khelipe. Gova o Roma korkori si zaruri te crden thaj te keren profesionalna thaj kvalitetna iranipa ko dziakanutno tasviri thaj lenge korkori.
Socijalnikani rig ani teatroski praksa thaj o terne sar protagonistora.
O teatro naši te irisarel o sumnal, numa bi teatroske o dzuvdipe ka ovel maj čorolo. Agive o angažirimo teatro si bare dzanlipastar soske si le realiteto, kerl bukji manušencar, dzuvdipasa thaj sa so si trujal amende. O than kaj so dzuvdisara, barabarutno dzuvdipe, manuš thaj lesko identiteto si teme katar agivesesko teatro. Sa kala berša ano teatro, kerda asari thaj ki romani kultura thaj te dikhel pe e romenge problemora savencar so arakhadon. Kana kera lafi baš terni germanijaki publke sikavena interes baš neve teme thaj problemora so del o teatro. Kava našti phenav e terne romenge sose naj tradicija a so si panda majbaro bezeh si so naj interes. Trubul maserioznikane thaj majdzovapjale te dikha savo si e artesko deipe thaj kotar te dikha leski rolja.
Kaj dikhen e ternen ani dzvdipaski scena? Gndisaren li kaj e Romenge katar generacija ani generacija muka sa majbare savalija(zadataka) save so si zaruri te keren len?
Sako vakti si le poro anglunipe thaj golese našti phenav kaj e ternenge mukhel pe but savalija. Trubul te phenav kaj o terne roma gndisaren kaj sa šurarkerda agive ja katar 1990 berš. Šurarkerda majangle salde so i purani generacija najsa la but privilegije sar so agive si e ternen. Ko gova vakti i Evropa nisikavela sa interes baš romano pučipe thaj baš Roma, sasa but cra sikle Roma, najsa romane kedipa, najsa projektora, najsa gasavo tromalipe thaj leibe than ko mediumora. Trujal sa ipurani generacija kerda but. Agive si but romane chave thaj chaja save so agorkerde sikljlovni studirisaren thaj si len ckne rolje ko publicirime dzuvdipe, naj len e purane generaciengo entuzijazmo thaj čačuni romani duša,te šaj gijalte te vakjarav. Dzarava sa majbutdecizije , dzanlipe, te lel pe sa ko vas thaj ani praksa te sikaven kaj „sako šaj te kerel sa“.Nipakjav kaj šaj gova te keren. Šaj golese ka avel vakti ko nesave avera generacie, so garavdeste but mangav te ovol.
Sar dikhen ko gova so but terne mangen te dzan avral, ani Evropa?
E ternengo dzaibe ano Evropake phuvasi realnikani mangin. O problemi si so naj but informacije sar dzivdisarel pe odoringate. E Romengo dzuvdipe ani Germanija si majlačo sose nidzuvdisaren ko gova turlipe,dar, čorolipe, improvizirime bah ki savi so si o manuša ano Balkan. Ani Germanija sa gova si pakjardo ko jek lačo lil, si majbut šajdipe manuš pe familijake te del jek lačo dzuvdipe so si jek čhani sar te integriril pe ano sasuitnipe. Avere rigatar si but manuša save so si našle manuša thaj beršencar dzuvdisaren gole statusesa. Lenge chave keren lafi ani germanijaki čhib, dzan ani sikljovni, numa palem si len gova statusi.
Kerel li pe i romani čhib thaj len li than o terne ko arteske programora?
But terne Roma ani Germanija nikeren romane lafi thaj niphenen kaj si Roma ja keren gopva salde kana trubul lenge, kana len than ano nesavo romano projekto. Kava šaj te dikhel pe thaj ko majpurane thaj pindzarde Roma. Gasaven Romen akarav len „Roma palo projekto“. Ko sa o konferencije thaj seminara kerel pe lafi ani jabandzisko čhib, a te ovel i bukji panda majkomično, ano kedipa kaj so kerel pe lafi baš romani čhib, nikerel pes romanes lafi. Ani Germanija naj romane mahale te šaj te ikjarel pe i romani čhib. Trujal o Roma save so dikhen te ačon , naj len minsa, a vi gola save so dzanen so si o arti baš jek dzijani. O arti bajrarel, ukusi, khand, lačipe, emocije, kerel o dzuvdipe majlačo gova so si amende thaj trujal amende. Golese o čhave zarurui si te dzan ano arteske fakultetora , te keren arteske kedina thaj teatroske kupe.
Stavovi izraženi u ovom tekstu su autoričini i ne odražavaju nužno uredničku politiku Phralipena.
