Ki kale beršeski komemoracija e mudarde Romenge ko than katar nekanutno logori ani Uštica paše Jasenovac, savi so sar dzi akana ikjarda pe ko 2 avgusto, lije than majckno numero Roma thaj Romnja, katar dzi akanutne berša. E manušengo numero sasa simantrakerdo sebepi o napora save si kerde te suzbisarel pe i pandemija katar koronavirusi, thaj gijate ko than katar 2000 manuša, save so avena sa ko nakhle berša, kava berš avile trujal panšel manuša barabar e dzenencar katar kroacijake themake thaj sasuitnipaske institucije. Kale beršesko programi bajrarda thaj o utsavalo putaripe e Romane memorijalnikane centroske, jekhutno muzejesko than ko sumnal savo so si kerdo sebepi romengo genocidi ko Dujto sumanlesko maripe. Kerdo si ko romane limora save si bare 4 292 m², kaj so si 21 bare limora , ko sahno than 1 218 m², kaj so si prahome o deportirime thaj mudarde Roma ko vakto katar Biathinali Kroacijaki Raštra katar 1942 dzi 1945 berš.
O ckno gav Uštica kerdilo ko 18 zamano, a gote bešena sa kroacijako thaj srbijako dzijano. Ano maj 1942 berš sahno srbijako dzijani katar Uštica, barabar e Srboncar katar trujalutne thana, sasa ingjarde ano Jasenovako logori, a o imoto savo si lije le lendar istemalkerde le te čhuven e deportirime Romen. Gijate kerdilo o gija vakjardo “Romano logori” savo so sasa aktivno trin berša, a phandlo ano maj 1945 kana avile e Dzijaneske tromalipaske askera. Aso oficijalnikano hramovipe e Publicirime ustanovake memorijalnikano than Jasenovac (PUMT Jasenovac), ko gova vakti ano logori Uštica thaj ano logori Donja Gradina, savo so sasa kotor katar jeka jek kocentracijako logori, thanakerdo mujal logori Jasenovac, paše kaj so i len Una del ani Sava, sasa mudarde 16 173 Roma thaj Romanja. O evidentora save so si ko Individualnikano hramovipe savo so kerda le o PUMT Jasenovac si jekhutne evidentora kolende so šaj te istara amen, phenel i kustoska ko nevo putardo Romano memorijalnikano centro, Sunčica Habos Nagradič thaj dzipherel: Dajek mangen te cknjaren kava numero, avera pakjan kaj o numero si majbaro, numa i ponodarigaski diskusija šaj te ovol kana ka keren pe neve vigjanale pučarkeripa. O anglal marebasko thaj o palomarebasko manušengo hramovipe den tazdivi baš baro numero našalde dzene katar romano dzijani ko marebasko vakti. Ko manušengo hramovipe kerdo ano 1931 berš, ani Kroacija sasa notikerde 14 thaj 15 milja Roma thaj Romanja, a ko manušengo hramovipe ko 1948 berš sasa hramome salde 405 Roma. Turli katar germanijake nacistikane logora, o ustašora nikerena sa lači evidencija sakone phanle manušeske, a ulavdo na Romenge. Le genena sa salde pal pherde vagonora kolencar so anena sa len ani Uštica.
O Roma ani Kroacija, sar thaj o romano publiciteti savo so sasa interesirime ani sahni Evropa thaj sumanl, bare interesesa dikhena sa sar tamiril pe o Romano memorijako centro. Baro numero dzene katar županijake thaj dizjake Konsilija e romane nacionalnikane minoritetenge, save so dikhle o objekto ki agorutni faza katar tamiripe, anglal te ovol o utsavalo putaripe, sasa bare emociencar tha sasa stavosa kaj ko agor o romane viktimora si angigarde thaj naj te oven bistarde. Kana avilem ano Uštice thaj dikhlem o Romano memorijalnikano centro, me jakha pherdile asvencar. Mi mami barabar e avere Romencar katar Medzumurjesasa deportirime ano logori, na ko kava ano Uštice, numa ko logori Komarom ani Ungarija thaj sakana darava sa kaj o deibe godzi pe late ka našaldon ko romane minse sakone neve generacijasa, numa kava memorijalnikano centro ka garavel sa o romane paramisa katar bistardipe, phenda o Matjaš Oršuš, prezidenti ko Konsilij baš romane nacionalnikane minoritetora ani Medzumurijaki županija.
Baro hošalipe so lija than ko putaripe o Romano memorijako centro Uštica, sikada o legarutno ko Evropako orkestro baš sansari, Santino Spineli, savo so pe simfonijake orkestrosa avilo andari Italija te lel than ko programi thaj te barvakerel kaja utsavali komemoracija. Sar ulavdi bare dzanlipastar si e muzejeski rolja so kale sikavibasa ani evropaki historija sakanaske ačol te ovol hramome gova so čače ulo e romnge: Khoni ka naštisarel te phenel kaj gova najsa kerdo thaj te naidzanel baš Samudaripen. Te vakjarel pe i paramis manušenge save so našaldile, e manušenge kaski so jazija naj pindzardi ani Kroacija thaj ko sahno sumnal, te pašakerel pe o historikane faktora maškar buhli rota katar manuša, si i avgo motivacija e kustoskake Habus Nagradič. Laki buki sar kustosi ko kava muzej lake si jek baro čalipe thaj ulavdo profesijako šajdipe. Te kerel pe jek ničalo muzejesko lačaripe si majbaro učipe ki kariera katar jek kustosi, a but kolege ki pumari kariera naj len šajdipe te keren diso sar kava.
E idejako čhinavipe sar ničalo muzejesko lačaripe kerdilo e barabarutne bukjasa e historičarencar save so kava historikano vakti čute le upral vigjanale temela, a pal gova lija pet e kerel pe činavipe konkretnikane elementoncar save so sasa zaruri te lačardon ko than. Akana sam ki dujto faza. O Dr. sc. Danijel Voljak diplomirime historičari thaj profesori ki historija ano Instituto baš sasuitnipaske dzanlipa Ivo Pilar, po buteberšengo vigjanalo butikeripe kerda le pučarkerindoj e Romengi historija thaj lengo maltretiripe ko Dujto sumanlesko maripe, a moro savali sasa sa gola historijake faktora te balansiriv len gasave činavipasa save so ka anav len paše dzi majbaro numero manuša katar buhlo generacijako rasponi katar sikle ko fundavne dzi ko penzionera, phenda I Sunčica Habus Nagradič. Trujal gova trubol te la anglodikhipe o baripe katar egzibicijako than katar 300 kvadratora kaj so koncepikane si zaruri te lačarel pe kompleksnikani, delikatno thaj bari umal, so si jek si baro šajdipe, dzipherda. Kale postavasa ka oven istarde majbut temake jekhina: e Romengo avipe ani Kroacija ko 14 thaj 15 zamani, e Romengo hali maškar o duj sumanaleske maripa katar so šaj dikhel pe kaj gova so kerdilo e Romencar ko vakti katar Biathinali Raštra Kroacija, sasa eskalacija e dzi togaesko hali, buhlo konteksti katar evropake čipote save so nišankeren o Dujto sumnalesko maripe thaj i nacistikani politika, e Romengi jazija ko komšienge phuva thaj ko agor o jadro katar muzejeski postava, a gova si o logori Uštica-e Romengi deportacija ani Uštica, so kerena sa lenge, likvidacija thaj bare masovnikane limora.
O lokaliteto Uštica si putardo 1971 berš kana si čuti i memorijalnkani ploča, a ko gazete katar gova berš o arakhle limora si vakjarde sar monstrumi –limora thaj si phende o dimenzije sakone limoreske. Sasa ko plani te kerel pe lačaripe, numa beršencar ačadilo lesko ikjaripe thaj gijate sasa sa dzi 2012 berš kana o romane biradzake organizacije odoringate ikjarde i avgo komemoracija katar Samudaripen. Gotar pala ki inicijativa katar Romengo Kedipe ani Republika Kroacija, „KALI SARA“ majintenzivnikane lija te kerel pe bukji ko lačharipe e Memorijake thaneske Jasenovac, a ko 2019 berš, arkasa katar Saboresko dzeno Veljko Kajtazi, i Diz Zagreb thaj e Republika Kroacijaki Radzi kerde koordinacijako procesi te kerel pe Romano memorijako centro.
Ko Centrosko putaripe, o manuša save so avile sasa len šajdipe te dikhen i egzibicija Genocid upral o Roma ani Biathinali Raštra Kroacija katar 1941 dzi 1945 berš katar auktori d-r sc. Danijel Vojak thaj i kustoska Sunčica Habus Nagradič. Baš konstantno lačaripe dije pese rook katar jek berš thaj ko plani si te agorsaren ko januaro 2021 berš, trujal gova sar so phenda amenge i kustoska naj niso bidikhlo o lačaripe te ovol pobut berša. Phenda amenge thaj ko so akana keren bukji. Sar so si cra ikjarde muzejeske predmetora, sar so si o plesutna predmetora katar logoraša, o lačaripe ka kera le ko audio-vizuelnikane materijalora, sar so si arhiveske fotografije, video-zapisora thaj aver, sose si amen gasave materijala. Gijate, sar so akana si o trendora, kera te ovol digitalizirimo kava ačavdo barvalipe, numa dikhav te arakhav balansi maškar klasikane medije (fotografije thaj štembilime materijala) thaj multimedije, parcijalno sebepi so baro kotor katar vizitora save so aven si phureder manuša, numa thaj golese so o dikhibe ko ekrani ko manuša kerel emotivno distanca.
“O sumnal si pherdo force, numa niso naj majzoralo katar manuš”, hramosardo si ki memorijalnikani ploša ko romane limora ano Uštica, sose i čačutni manušikani forca avel katar leske šajdipa te hošisarel avere dzuvde jekhinencar. Bi te dikhel pe sode si zorali I dar katar avera thaj averčhane, so čuta e manušen te keren darutne čhelalipa, majzorali si i gogji thaj o vilo pherdo manginasa. Katar historija zaruri si te sikljova ten a kera o jeka jek došalipa, numa trubul amaro fokusi te ovol ko akanutnipe te šaj te kera o sumnal majlačo dzuvdipasko than. Gasavo mesažosi thaj ani gili: Aušvic: Ma sadisaren luludza ano Aušvic, sadisaren kamipasko sumnal, savi so ki utsavali komemoracija recitirisarda lako auktori Santino Spineli instrumentalnikane dumesa katar Evropako orkestri baš sansari.
