O gndipe baš Romengi rezistencija prekal historija: paramisa baš takati thaj kuraži, si lil savo so anen jekhutne paramisa save so sikaven i historija katar Romengi perspektiva. Deibe dži džanibe ko Romengo proaktiviteto, o lil sikavel turli oblikora katar rezistencija thaj strategie save so kerena sa o Roma sar te ačol pe džuvdo. Prekal pobut katar saranda paramisa baš o Roma thaj Romanja katar sahni Evropa, tazdivija sam kolektivnikane thaj individualnikane rezistencijake, kuraži thaj mujalipe, kamipe thaj humanipe maškar o mareba thaj paldipa.
O paramisa so si ko lil nikana najsa vakjarde thaj si dende ko kava čhani, sose i romani rezistencija ki oficijalnikani evropaki historiografija si but hari thaj kišlo nišankerdo. O lil ikalda le o Evropako romano instituto baš kultura thaj arti (ERIAC), lengi resarin sasa teli reflektorengi roš te čiven pe o hiroja katar Romengi rezistencija te šaj te inspiririsara amen čačutne paramisencar baš heroipe thaj kuraži. Pobaro gendo katar paramisa astarel i Dujto sumanleski mareba ko turli evropake phuva, a nesave si phandle katar vakti kana sine e Romengi persekucija ani Španija thaj o vakti kana sasa o ropstvo ani Rumunija.
Pobut paramisa si baš o Roma katar Kroacija, a jek lender si Franjo Stevanovič Čevo.
O Čevo si bijando ko gav Kapetanovo Selo(Bjelevina), ani komuna Suhopolje 1916.berš. Panda sar čhavoro kerela sa bukji sar nadničari ko Andrija Medvečki. Palo askerluko, lija te kerel bukji ko mlini katrar Teodor Fuks, kaj so kerda bukji 28 berša. Trujal šel džene katar i familija Stevanovič, ko sahnipe 17 familie, sasa ingjarde ko logori ko nilaesko šuru 1941.berš kaj so si mudarde, Aso vakeriba katar avera tazdivija katar gola čipote , o ustaška deportacie e Romenge katar Kapetanovo Selo kerdili ko septembro 1942.berš. Katar persekucija e Čevo crdije le lesko bukjako dejutno Teodor Fuks thaj o šefora Hainrih thaj Medvečki.
Ko vakti katar Dujto sumnaleski mareba o Čevo gelo ki partizanengi jekhin Dešohtoto ternengi (Virovitičko štrajkaško) brigade 1943. berš, a pogeči marela sa pe ki Dešušovto ternengi (Virovitičko udarno brigade ‘Joža Vlahovič’. Demobilizirimo sasa ko agor katar 1945.berš. Pali mareba kerda pese kher ki phuv so dija le i raštra. Leski romni sasa i Ljuba, sas le čhavo thaj čhej. Ko Suhopolje ko lipardari katar mudarde marutne thaj viktimija katar fašistikano terori, hramosarel: Mudarde si 93 džene katar familija Stevanivič.
Katar i Čazma sasa o Josip Joka Nikolić, bijando 1915. berš ki ohtodženengi familija. Lesko dat kerela sa bukji grastencar. Sa dži ki deportacija ko logoro 1942.berš, sahno dživdipe bešela sa ko bijando gav. Sasa analfabeti, dživdisarela sa pe phareste. Sar so liparda ko jek intervju 1976.berš, o čorolipe sasa mange normalnikani bukji, nidžanava sa majlače divdipaske thaj čalipe. Agorsarda ko logori 1942.berš, barabar avere Romencar činada te reskiril thaj te našel. Džikaj našela sa, dikla but lešora katar but phandle thaj sasa tazdivi ko nekobor masovnikane mudariba. Palo nekobor givesa o Nikolič resarda te avel dži po gav Predavec, katar so gelo ko partizanora.
Pobut džene katar leski familija ni resarda te ačon džuvde, inkludirindoj leski romni thaj lesko jek čhavo. Ko 3.mart 1952. sasa tazdivi ko Okružno Adalati ano Zagreb ko džezako sabdžeti mujal Andrija Artukovič, ministry baš andrune bukja thaj o ministeri baš hakodeipe ki ustašengi radži katar Biathinali Kroacijaki Raštra baš marebake čhelalipa. Vakjharindoj baš poro džuvdipe, phenda: Naj man ki kher ni kherutnipe. Naj man adresa. Mo than si odoringate kaj so ka arakhav bukji. Mi violina thaj mo bašalipe si mi bukji.
Džikaj o Joka Nikolić thaj o Stevanović Ćevo sasa ingjarde ko logora, ko Polskako dakšin, jekajek jazija sasa thaj e familija Rosa. Filmaško familija Rosa, save so sasa Sinti, panda anglal Dujto sumanleski mareba hošisarena sa i diskriminacija. Panda katar 1934. Anton Rose sasa paldimo katar strukoko kedipe Reichsfilmkammer, a 1937.berš o nacistora ačade o bioskopi savo so legarena sa i familija, golesa ačile bi lovengo baš džuvdipe.Resarinasa te na oven astarde i familija činada te našel. Ko avutne nekobor berša bešena sa ko turli thana inkludirindoj thaj i Čehija. Pobaro kotor katari familija si astarde thaj deportirime ko koncentracionikano logori Aušvic-Birkenau 1943.berš. Numa jek lendar Oskar Rose, resarde te našel katar astaripe, thaj garavela sa pe hohavne lilencar katar o radžija.
Rodindoj arka katar telephuvaki sepetka , o Rose kerda po cra te džal e Sintengi thaj e Romengi prosekucija katar nacistengi rig. Dija dži džanipe kaj i Khangeri ni resarda te arakhel e Sinten thaj e Romen, trujal gova so pobut lender sasa katolikora. Panda jek drom o Rose kerda mujalipe upral nacistikano režimo, o Rose arkasa katar kamionesko šoferi savo so arakhla le , resarda te tromarkerel pe phrale katar logori. Hohavne dokumentoncar resarde o solduj phrala te našen prekal Manheim thaj Minhen ko gav Gankofen kaj so sasa tazdivija ko amerikakere trupengo tromarkeripe. Dešutrin džene katar Roseski familija, inkludirindoj thaj leske jerie, sas mudarde katar o nacistora. I sajek diskriminacija e Sintenge thaj e Romenge thaj palo 1945.berš sasa sebepi o phrala Rose 1956.berš fundirisarde Unija baš rasake paldimemanuša save so naj jaudie. Golesa kerde I funda katar Germanijako muvmento baš dizutnenge hakaja e Sintenge thaj e Romenge.
O prosekucie ani Ungarija nakhade i familija e Suzanake Horvat, savi so generaciencar bešena sa ko Ondad. Akoro dat sasa bašalutno savo so bašalela sa ko Szomatelej, a I Horvat džala sa ki hemime lokalnikani sikljovni. Ko sarandata berša sasa fundirime ulavdi sikljovni baš “cigani”. O Romane čhave sakana peravena sa o moralnikano bajroipe, higiena thaj sastuipe e ungarijake gaveske čhavenge, hramosarda e gavesko adalatesko manuš ko lil dži ko ministeriumi.I Horvat pogeči dela sa pe gogji kaj e adalatesko manuš vasthramosarda o nalogo kolesa sasa deportirime laki familija. Kana zoresa ikalde len katar o kher, sasa vakjardo e Horvatake kaj ka oven ingjarde ki fabrika baš šečeri te keren bukji. Ko than te oven ingjarde, sas phandle ki sikljovni ki paše diz.
Odorig sasa len šajdipe te našen, numa lengo dajo Pista salde jekhe lendar šajsa te crdel.I Horvat dela pe gogji baš o džovapi so dija le e Pistaske: Pa phendem, le me dade soske khere si man štar majterne phrala thaj pheja. Gova ckno gesto katar sakrificija pe phralenge thaj pe phejenge. Gova so rodija te tromarkerel pe lako dat, sasa kerdo katar kamipe thaj bezeh. Anglal te anel kaja činavin sunda kaj ka oven ingjarde ki plineski komora. Pal gova i Horvat sasa čutri ko vagoni thaj ingjardi ko logori Komaro. Sasa lenge žaruiri trin gives ate resen, a dromesa bikamjabesa dena sa vika pajeske thaj mareske.
Laki paramis vakjarel baš o ekspiriensi e bute phandle Romenge: džuva, bokhalipe, trušalipe, melalipe, gramadija mule manuša, čhave so rovena, nahumanikano vjavaharibe. Ko lil si dende lake vakjeriba bukhavne arakhiba avere Romanjencar ko logori, svenge so dikhela sa te del len arka thaj te ovel lenge dumo. Ikjarela sa ki gogji kaj o romnja kerena sa patava e čhavenge katar pumare šeja, o romnja ikalena sa pester thaj trujal gova so o maksmora ko agor sa mule ko logori.
Rezistencija ko ungarijakere logorija sikada thaj i Ilona Rafael, savi so sasa ko nekobor koncentracijakere logorija. Ko jek lendar džala sine ki keravin (kuhinja) te čorel hape: Ki keravin sema ko štar [javinate] …Jek drom kana o germancija ikalde me danda. Čorasa mas, a von asatre amen thaj ikalde mange me saste danda. O nacistora istemalkerena sa o hape sar kontrola, numa thaj e hapesko nanipe , salde o gndipe ko hape, dija arka nesave katar o phandle te ačon džuvde thaj te den rezistencija. Ko lil liparel pe panda jek našunipe, koleste so dela sa pe gogji i Rafael: Jek give mange pendžardi Romani phenda mange:’Ikal I etiketa katar te šeja thaj agive ma ker bukji!’Sama šov save so ikaldam… Gova sasa ckni nalepnica savi so lepila sa pe me alavesa. Nidikhlam kaj o džuvlja save so arakhena sa amen upraldan dikhle amen.
Baš gova so kerde le sasa džezakerde, čute len ko than kaj so o mule badanora sasa čute jek upral jekheste, sar phabaribaske kašta. Ko agor katar mareba, i Rafael sasa kurtulime katar jek aver Romani, savi so phenda lake te hal po cra thaj salde kirado kompiri, sose but manuša mule katar but sigate hape kana iklile katar o kampora. Lengere badanora sasa ko šoko palo masekoncar na hape. Gijate ko 1945.berš i Rafael arakhla pe pe das,phralencar thaj phejencar. Lengo dat nikana ni irisajlo, mudardilo ko jek katar o logora.
Katar o logori našla thaj i Sofija Beresnevičute-Sinkevičiene, terni Romani katar Litva, kaski so sahni familija agorsarda ano logori Pravieniškes. Trujal gova so sasa lake pharardo ko pngro, i Sofija nakhla 120 kilometre phirindoj thaj irisajli pe khereste ko Panevežysu. Sigate pal gova sasa palem astardi thaj mučime te vakjarel o alava golenge save so dije la arka te našel. Ni mangla te phenel len thaj golese palem irisarde la ko Pravieniškes. Odoringate šunda baš o masakr savo so hazrikerela sa pe thaj katar jek pendžardi sasa lake vakjardo sar te ačol džuvdi o baro masovnikano strelibe.
Pal gova sasa panda ko nesave avera logora, katar so našela sa, jek drom sar te rodel hape thaj anda maro e phandlenge. Kerda sabotaža ko nacistikane aktivitetora, kaj so pharada nesave dokumentora ko ofisora kaj so užarkerela sa. Laki paramisi si raritetno ekzampli katar dokumentirime rezistencija e Romenge katar Litva. Lako keripe takati te ačol džuvdi, aktivno te sikavel mujalipe katar persekucija, činavibe e nacistenge džezenge thaj administrativnikane aktivitetija, dela sa arka e avere phandlenge , našindoj katar o logora sikavela sa fizikano takati mujal gola so phandena sa la, sikada baro kuraži, takati thaj mangin, numa thaj konekcija e Romencar ki rezistencija.
Ko vakti katar Dujto sumnaleski mareba pe dumeste lija bari gajlja thaj i Veronika Goga, Romani katar Karpata. Ko vakti katar Dujto sumnaleski mareba arakhela sa dešutrine čore romane čhaven, kaske so jerie sasa mudarde. I Goga ačili džuvdi sose o nacistora našti sa te pendžaren la maškar i kupa čhave. Ačili jekhutni bari persona pe štare čhavencar thaj dešutrin čhave katar pe jerie. Trujal i mareba thaj i dar sar korkori romni, lija upral peste, parvaribe thaj arakhibe dešefta čhavenge thaj dija len šajdipe te ačon džuvde.
Ko lil si thaj o tazdivi katar laki unuka, savi so baš i Goga phenda: Bilačo vakti koleste so sine zaruri te dživdisaren phandlo svakogiveske marebasa-te ačol pe džuvdo, hape, uravipe, takjaripe thaj drapija (lijekovi). Trujal o pharo čačipe katar Dujto sumnaleski mareba, mi mami thaj lake čhave šajsa te ačon džuvde. Mi mami dija kamipe, arakhipe thaj terbijati pe čhavenge save so sasa lake bičalde katar i jazija. Ko pumaro sahno džuvdipe o kurtulime čhave sasa lake but šukrikerde thaj sajdisarena sa la, avena sa te dikhen la, irindoj ko thana kaj so crdije bare muke. Mi mami dija len baro kamipe thaj arakhipe.
E Romengi mareba te tromarkeren pe katar robalipe ani Rumunija ko lil si dendo o ekzampli katar Ioana Rudareasa. I Rudareasa sasa Romani robinka katar Vlaška. Palo robalipasko čhinavibe ko 1843.berš rodija katar i raštra po tromalipe. Lako rodipe sasa peravdo thaj sasa čuti te džal ko adalati. O procesi sasa ikjardo pobut katar deš berša, thaj ko agor o Učo adalati ani Vlaška angigarda la thaj lake čhaven baš tromale kataro robalipe. O adalatkeribe šurarkerda ko 1843, e avgo adaleteske činavibasa kolasa so i Rudareasa sasa angigardi baš tromali. Numa džipherdeste i čhinavin sasa peradi soske lenge sajbie vakjarde kaj i Rudareasa thaj laki familija si telo lengo malesko hako. Palo gova i Rudareasa dija rovin dži ko majučo adalati. Ko gova adalatkeripe i Rudareasa thaj laki familija palem sasa robora ki familija Brailoiu. Palo kaja činavin i Rudareasa dija nevi rovin dži ko majučo adalati ki raštra. Pal gova ko agor sasa angigardi baš tromali katar robalipe .
Lake takatora ki mareba baš tromalipe si bare džanlipastar baš historija e rumunijake Romenge. O dokumentija save so ačile pala late sikavena but bari thaj zorali persona savi so jek dekada kerda maripe te tromarkerel pe katar robalipe. Ko jeka jek vakti kava sikavel kaj o Roma kerena sa maripe baš pumaro tromalipe thaj istemalkerena sa sa so šaj te oel lenge katar i arka. Kava egzampli sikavel sode o nekanutne roboplesutne sasa len bari mangin te ačon sar roboplesutne.
Bare džanlipastar si thaj i duvdipaski paramis katar i Romani Soledad Kasilde Hernáez Vargas, akhardi ‘La Miliciana’. I Vargas sasa militantno anarho-feministka thaj antifašistikani marutni. Nimangelasa o alav savo so dije la. Pobut mangela sa te dikhen la sar marutni ja sar revolucionerka. Sasa jek katar o sindikalna organizatora, pionerka ko feminizmi, mangela sa o džuvdipe thaj e naturako skladi. Sar so phenel pe ko lil, lake duj bare mareba ko lako džuvdipe sasa te kerel pe jekajekhipe maškar o murša thaj o džuvlja thaj o socijalnikane molja kolende so pakjala sa. I Vargas aktivno lija than ko revolucionarnikano generalnikano štrajko 1934.berš ko vakti katar Dujto španijaki republika. Ikaldi si anglal adalati sebepi lake aktivitetora, thaj si džezakerdi ko phandipe katar enja berša baš distribucija letokoja thaj panda 20 berša sebepi so ki seveli phirada eksplozivi.
Pomiluime si 1936.berš thaj irisajli ko San Sebastijan. Odoringate aktivnikane lija than ko arakipe pe dizjake ko vakti katar Španijaki dizitnengi mareba: o fašistikane askera resle dži ko drom Urbieta gendo 43, numa naštisarde te džan angle sose i Vargas thaj lako rom čudena sa granate katar o keramide kerindoj te crden pes. Palo peribe katar Iruna, i Vargas geli ano Hendaj(Francija), a napal geli ki Katalonija, a majgeči ko Aragonsko fronti kaj so lija čini poručniko. Anglal te agorkerel e dizutengi mareba palem nakhlja i simantra prekal Francija thaj sasa phandli ko koncentracijako logori Gurs. Pal gova geli te bešel ano Biaritz, a lako kher ulo centro mujal germanijakere thaj anti-francijake operacie.
Duj zamanora anglal i Vargas, i Romani Rosa Kortes sikada pe ko organiriziribe rezistencija sebepi Romengi persekucija ani Španija. Sar evidenti katar o paldipe ko 1749.berš, i Kortes sasa phandli barabar lake romesa Ginies Fernandez thaj crdime katar laki bijandi diz Velez Rubio ki zidime tvrdina Alcazaba ano Almerij. Odoringate sasa phandle sa o Romanja katar Almeria barabar pe čhavencar pockne katar efta berš. Pogeči si bičalde ki Alhambra ani Granada, a pal gova ano Bario del Parčel ki Malaga. Ko septembro 1752.berš, Kortes asa phandli pobit katar 600 Romanjencar katar Andaluzija ko merhametesko (milosrđe)Kher (džuvdipaski ironija) ani Saragosa. Ko Januari 1753.berš organirisarda o našibe 53 Romanjenge katar merhametesko Kher kerindoj hev ko duvari trnakoncar kerde katar kaštune grede, save so lungo kidela sa len. Džana kaj si astardi thaj došakerdi. Trujal gova so sasa mučime ni crdija pe pe amalinendar. Aver naj khanči vakjardo baš lako džuvdipe.
O gndipe baš Romengi rezistencija prekal historija: paramisa baš takati thaj kuraži, liparen pe pherdo avera marutne thaj marutnja, sar so si o bokseri Rukelij, kaske so ko Phralipena hramosardam thaj Čeja Stojka kaske so gijate hramosardam. Kale lilesko ikalibe, numa thaj materijalesko buvljaripe thaj ponadarutne pučarkeriba baš Romengi rezistencija, si bare džanlipastar te liparel pe ki historija, numa thaj keribe bukji ko aver avutnipe. Katar Romengi thaj Romanjengi rezistencija šaj but te sikljol pe.
Šaj majšukar si kava teksti te agorkera le citatesa katar Marina Mandačea avukatka thaj jek katar pionira ko romano muvmento ani Rimunija, prezidentka ko kedipe Romani CRISS. Ko lafikeripe Romani rezistencija: Astaribe amari paramis i Mandačea phenel:.
O Roma ni predijepe. Arakhadam amen nahumanikane vjavaharencar, numa dživdisara sar manuša elastikane barvalipasa thaj identitetesa . Amaro hoši katar baripe thaj preperibe naj kerdo ko ‘heroikane faktora’ sar mareba thaj čoribe, save so si temeli bute nacienge. Amare purane manuša ni kerde amaro identiteti upral averengo zijani.
