Naj man šukar avipe ko barabarutno dživdipe, forsirime sem ki segregacija, a pal gova mi mahala si peradi, subjekto sem katar nakanunesko paldipe, meri kultura si lačhi baš modake inovacie, mere čhaveske si simantrekerdi i edukacija. Čače li sem daravkerutni te ja o čačipe si bilačo?, pučel pe i Ildiko Nova ko po lil Romani naratorka. Gole lilesa i Nova lija than ko projekto Daravkerutne džuvlja, organizirime katar Instituto baš angledžaibaske humanikane vigjanija ko Univerziteto ano Edinburg, savo so pučljarela sa sode o džuvlja si sar individualnikane ja kolektivnikane darake, save so den ko turli historikane vaktora, kulturake thaj nevevakteske dživdipaske thana, upral gova, ko disave čipote, sar džovapi baš potencirimo feministikano muvmento. O interes katar kaja artistka bijandi ani Ungaria, a akanutne adresasa ani Kanada, inkludisarel o pučipe katar manušikane hakoja baš čore, marginalizirime thaj etnikane kedina, numa thaj e džanvarengoro lačhipe thaj lengo sasljaripe ko urbanikane maškara. Legardi katar dživdipasko ekspiriensi ki romani kedin ani paščimali Evropa, astarda i akharin katar pe kolege katar sikljovni Aboridžana ani Kanada te šaj te sikljol lengi kultura te šaj o neve džandipa te sikaven pe ko lako arti. Ki goja tema šurarkerdam amaro lafikeripe.
Džvdisarav ki diz savi so arakhadol ani centralnikani Kanada, kaj so si baro numero domorodcora. Si noticirime tenzija maškar o sahno sasuitnipe thaj o Aboridžana. Zaruri si te kerel pe sugutno historikano dikhljaripe e haleske te šaj te akjara le. I parni kolonizacija korardi katar profiti si palo sa o čipote so oven. O avgo Evropjana sasa lačeste astarde katar o domorodcora thaj dije len arka sar te divdisaren ki goja phari klima. Kerde si o kinobikinibaske vjavaharora. Pal gova, e sa majbare avipasa e šerutnenge katar evropako kontinenti(Anglija, Francija) lije te keren pumare kanunora ko kava kontinenti. Kerdilo pe thaj o ortodoksikano pakjaipe resarinasa te crdel i autohotno kultura. Golese lena sa e čhaven thaj phandena sa len ko ustanove. Te mudaren an lende e Indijancon, kerena sa lafi ko rezidencijalnikane sikljovne.
Sar nattidža katar upre vakjardo, o pakjaipe miškisajlo thaj gova si gijate thaj avdive. 2015. berš kerdi si komisja baš čačipe thaj sansarikeripe te šaj te del pe jek džovapjalo džanipe baš kerde čhelalipa ko nakhlo vakti, akharindoj sahno sasuitnipe te sikljon sar te keren pe majlače o vjavaharina maškar o nacie. Zaruri si korkori man te dikhgav man sar misafirka ki kaja phuv (sar avutni) thaj si zaruri sajdipasa te vjavaharisarav man e manušencar katar avgo nacija.
Individualnikane sem but sajdime thaj privilegija si te šaj te pindžarav e Aboridžanengi kultura prekal tradicionalnokane ceremonie. Lengo sikljovipe si le efta simbolikane elementora thaj gova si drom baš sa o čipote. Gova si Kamipe, Sajdipe, Gogjalipe, Zoralipe, Peripe, Sagija thaj Čačipe. Siklilem baro zoralipe katar o domorodnikane romnja. O čhani katar kohošipe sikadi prekal i kedin thaj maškarplesutno deibe dumo si bare džanlipastar. O superioriteti katar nesave džene naj astardo. Sa o činavina si zaruri te oven lende anglodikhipe e envajarmentesa thaj e sastipasa. Kava sikavipe kerda asari ki mngri bukji, sose mangav te sikavav e Romen ko majpozitivnikano čhani ki mareba mujal o zijanija katar stereotipe thaj rasizmo. Mangav te dav sajdipe e čhajenge thaj e romnjenge save so arakhen pe thaj čalaven pe phare bukjencar. Gndisarav thaj baš mngri mangin mujal o džanvarija. Sajdime sem te ovel man dikhipe o solduj kulture, romani thaj e purane bešutnengi.
Bijande sen ani Ungarija teli sovetengi okupacija, a sar čhavo lije te arakhen tumen naromane jerie. Savi memorija si tumen katar gova vakti thaj sar dodžanden kaj si tumen romane darhija?
Ko šuru sema but phagi. Sa e komunikacijake digre(familija, sikljovni, raštra) sasa hohavne thaj gova sasa mange but bilačo. I phiv sasa zaruri te ikjarel pe palo sovetenge direktive gote si thaj o tromalo vakjeripe, ulavdeste sako mujalipe ja kritike, sasa bimukle. Ki plesutni digra, mo etnikano preperibe nikana najsa sikado thaj golese nikerela sa pe lafi. Ni hošisarava sa man nesar averčhane sa džikaj ni penda mange mo than – envajarmento. O sikamne e parne čhavenge dena sa pursakora majckne evidentonge, sakana sema ekskludirime bi gova te džanav korkori baš save karane. Maškar „lende“ thaj „mande“ sasa jek zoralo jazi thaj gova sa majbut suprikerela sa man.
Tumen sen artistka savi so korkori siklilen te keren bukji, trujal gova so džana sa ko disave kursora ko koledži Džordž Braun ano Toronto. Sar nakhla gova korkorisikljovipe thaj ko gova procesi arakhlen li tumen diskriminacijasa?
Sa me studie ko koledži Džordž Braun ano Toronto sasa pozitivnikane ekspiriensesa. Studirisardem programi baš bukji ani kedin. Ko gova vakti mo sikljoipe baš manušikane hakaja dija man arka te identifikuisarav man thaj gova del man arka ko mo pesutno drom. Ko Toronto kerdem bukji turli kedinencar thaj kupencar. Dava sa arka e neve romane familienge save so avena sa katar Ungarija kana dena sa rodipe baš statusi našle manuša. Bezehaske e kanadaki emigracijaki politika sasa but na amalikani, pobut lendar sasa irime palal ki Ungaria. Gova ekspiriensi kerda te dikhav i privilegija e kanadijakere raštralipaske manušenge.
Nesavo vakti dživdisarden sar našutni ani Germania. Jakhdikhlo si kaj si tumenge džanli i kedin thaj o lokalnikano preperibe.Sar gova sikavel pe ko tumaro arti?
Ani Germania 4 berš me familijasa dživdisardem sar našutni. Muklo si amenge te kera buki minimalno 4 arija. I radži mangla te ikjarel o bukjarne thana homogena e germanijake bukjarnencar. O kedina si mange džanle soske si preperibaski fundavno haing. Thaj e sasuitnipasko tkivo si but turli thaj o inkludiripe zaruri si te avel gotar. Sa panda šaj te sikljova jek jekhestar. O fokus katar mngro arti si e romengo thaj e minoritetngo pozitivnikano leibe than ko na jeka jek hali ki mareba mujal negativnikane stereotipora. Si but bukjarne individue thaj lenge paramisa zaruri si te šunen pe te šaj te kerel pe iranipe ko narativi.
Čače si džanlo te lačaren pe o stereotipe. Savi si e arteski rolja ko kava?
O stereotipe si phage, simplikane thaj bidžande vakjerina, a lengi cirkulacija so ko vasta e majcra educirime masake. Si akademijake studie ko sa o umala, numa lengo drabaripe rodel but bukji thaj vakti. O arti si sar phurt thaj kerel jek majsansaralo interesnikano, instant dijalogo thaj šaj te resel but bari publika thaj golese te naj sam minsale. Te pakja kaj o katarizično ekspiriensi šaj te anel dži pozitivnikane džovapora.
Ko jek katar tumare bukja Romani naratorka, prekal Romanjaki vizija, pučen tumen sem li daravutni ja o čačipe si bilačo. Katar tumari perspektivaki bukji so si gova te ovel pe daravitni romni?
O projekto Daravutne romnja sasa akharin ko alav katar Univerziteto ano Edinburg anglal nekobor berš. Garvasjali sem so sem alusardi te ulavav i Romani naratorka. Dikhlem kaj ko sasuitnipe si vulnerabilnikane kupe, numa save so si crdime. Ponodarigate, ko nanipe politikani mangin te den pe čače, hošimale čhinavina, si salde ,flasteri, ko problemengo čhinavibe. Sar egzampli, bikherutnipe, zijanikerde rodipa baš phuv, palomarebake šartora, ekskluzija e personenge save so si len invaliditeti, čorolipe etc. Katar kala manuša o političara keren viktimale bakre thaj ko gova čhani esapikeren ko pumaro populariteti maškar buhlo džijani. Gndisarav kaj si zaruri te prekera gola stereotipe.Thaj o matrijahat si le smisla, kaj so o romnja sar dživdipasko dejutne si len aver dikhipe ko dživdipe, envajarmento thaj sasuitnipaske molja.
Ko inspirisarda ja kerda asari ki tumari bukji?
Mngro manglo artisti si o Henri de Tulis Lotrek, vov sikavel e manušen so naj len hako, ulavdo romnjen, thaj pal lende kerel persencija. Trujal gova moljakerav thaj e e haingake auktora e duvarenge muralenge thaj nesave dromeske artora kaj so šaj te dikhen e kedinako hoši. Ko sa kava, i lokalnikani autohotno artu lošakerel man, lengi buki si čačikani thaj nikana naj pretenciozikani.
Ko save bukja thaj čipote avilen ko tumaro ekspiriensi kana ovel lafi baš džuvlengi buki ani kultura, numa ko konteksti katar avdivesutno reprezentiribe e romane kedinake?
Zaruri si ničalo takati te šaj te oven prezentirime sar romni ko arti. Kerav bukji sar tromali artistka thaj kerav takati mi bukji te sikavav la ko internet buvleste ko sumnal. Naj sakana interes te šunel pe e Romenge , numa si thaj kamjabija. Pindžarkerav man turli romane artistencar thaj akademikora ki internacionalnikani digra, dži akana gova si but pozitivnikano. O minoritetora zaruri si te arakhen barabarutne funde te šaj te oven majašunde baš manušikane hakoja.
Sar ka komentirisaren o moljakeripe e artistikane bukjake ko sasuitnipe, thaj sode i klasa thaj o džender keren asari ko umetnikane kariere?
Si turli arteske scene. Ni uklopiv man ko lokalnikane bukja. Lošakerel man ko astarel o forumi thaj soske. Si but predrasude thaj hipoteze baš o artistora thaj baš o manuša majbuvleste. O iranipe so si kerde upral lengi funda šaj te ovel but bilačho baš mentalnikano sastipe. Gova ni ačada man , arakhlem mo drom thaj kerav mareba baš mo hango.
Sode si džanlo o artistke thaj o romanja te den pe dumo, ko buvlo muvmento thaj vizija?
I saikerin katar dživljengo deibe dumo zaruri si te ovel kerdo upral i funda katar vjavaharija thaj te ovel pe zoralo kana i naracija si barabarutni zor, džanlo si te trampisarel pe džanipe thaj ekspiriensi. Si nekobor namukina kolencar si zaruri o viktimale kedina te keren mareba, baš socijalnikano arakhipe, rasako čhorolipe thaj i stigm, so si salde nekobor lendar. Gola save so len than zaruri si te dikhen, majbuvlo tasviri, thaj te keren asari pumare idencar. O horizontalnikano čhelalipe šaj te cknjarel o fokusi thaj ačiope pal palal ko bajroipe.
