Rut-Gabi Vermot-Mangold si političarka thaj antropologo thaj si jekh katar o aktivistke ki sansarali sepetka “1000 romnja bašo Nobelesko phursako baši sansari 2005.“ kaj so si inkludirime thaj o romnja andari Kroacija thaj regioni. Katar 1995.dži2008. sasa dženi ko švajcarijako parlamenti thaj Parlamentesko Khedipe ko Evropako Konsilij ano Strazburg, kaj so maškar o avera sasa jek katar gola save so phutarde kerena sa lafi bašo konflikteske thana ano Purabalo Kavkaz . Ko alav taro Evropako Konsilij Vermot-Mangold kerela sa pučarkeribe baši femicidi ano Meksiko thaj o čhipote kinobikinipe organiora thaj manuša thaj ilegalnikano evljlatluko ki purabali Evropa. Koauktorka si e Konvencijake katar Evropako konsilij baši manušengo crdipe katar konobikinibe thaj dikhela sa lako istemalkeribe ko turli phuva. Palo studie pali antropologija thaj sociologija, nekobor berš kerdem buti ko turli afrikake phuva ko džuvljane thaj manušikane hakoja. Prandisajlem ani Svajcarija thaj kerdilem daj duje čhajenge. Profesionalnikane kerava sa buti ko edukacijako ofiso „Trito sumnal“, kerava sa sikljovnjake materijala thaj čutem kaja tema ko treningo baši sikamnengi edukacija. Ko 1988. berš kerdem konsultatengo ofiso ‘Hekate’ thaj dava sa konsultacie džuvljenge ko profesionalnikano umal thaj ko anibe čhinavibasko proceso, gijate šurarkerda amaro lafikeribe e Vermot-Mangoldasa. Avdive si prezidentka ki organizacija “PeaceWomen Across the Globe”. I organizacija si fokusirime ki džuvljengi rolja ko sukobengo transformiribe thaj lengo konkretnikano leibe than ko sansarale procesora.
Lendoj anglo dikhipe kaj o džuvlja ki Švajcarija lije hako te den pumaro avazi ko 1971. berš thaj sasa zaruri te džaren 15 berša te činaven pe o propisora kaj so o roma sasa zaruri te del e romnjake mukjin te džal ki buti, sar sasa tumenge ko gova vakti te oven terni romni?
Te na del pe e romnjenge avazideipasko hako, gova vakjarel kaj o džuvlja beršencar sasa crdime katar pumare hakoja thaj sasa ekskludirime katar politikane procesora. O fakti so o romnja beršencar kerena sa takati baši pumari politikani participacija si nattidža thaj avdive sose thaj akana si salde muršano dikhipe ko politikane čhinaviba thaj čhipote so keren o sasuitnipe. O melale alusaribaske maripa, kaj so sasa pučipa e džuvljengo leipe than, kerdilo baro jazi maškar o polora so šaj sa panda te hošisarel pe. Ko 1971. berš sasa man tranda berš, hazrikerava sa mo doktorati, sema politikane baen (levo) orientirime, a oblikuisarda man thaj o čorolo kher.Me jerie sasa nadničara, sas but hari love jekhe bare familijake thaj lake sakodiveske zaruripa.Najsa politikane simantrakeripa kaj so sasa o džuvlja čute ko sakodivesko dživdipe, kjerena sa buti kana šajsa. Mi daj ingjarela sa amen ani fabrika kaj so kjerela sa buti mo dat te lel lesko lovengo pokinipe(plata). Voj ikjarela sa e love thaj garavela sa le me dadestar, savo so džanelasa te džal thaj te pijol ko paše kafenave. Džanava sa save sasa e dživljenge kanuneske simantrakeripa thaj baši avera bukja ani Švajcarija, a sar studentora čalipasa kerasa lafi goleske. Sar studentka kerava sa buti thaj džanava sa sar te lav la sose golestar athinila sa mi kariera.
Liparden tumare dajako asari ko tumaro dživdipe, amalipe lakere amalinkencar thaj lafikeribe pindoj čaj bašo “džuvljengo jekhajekhipe”, “socijalnikano hako” thaj etc. Sar o čhavoripe dija drom kpo tumare politikane minsako bajroipe?
Mi daj sa jek vakjarela sa bašo poro politikano savali, so kerel, sar o politikane rodipa anel len pe amalinencar ki kherutni keravin, sar keren thaj so hramosaren ko letkora save so ikalen len. Majbut kerela sa pe lafi bašo majšukar pokinde bukja, lovenge pokonipa, sastipaske hardžipa , pošukar sikljovne, kirija, džuvljano avazideipasko hango.O politikane sporija sasa amaro sakodivesipe. Našti a te na gndisarav ko bajroipe thaj o čhipote ki politikaki smisla. Sar o čorolipe kerel o manuša te na privlekuisaren pe, marandilem , ja me gijate gndisarava sa te marav man ani sikljovni te arakhav man kataro sikamne. Te agorkerav maškaruni sikljovni sasa mange našajdutno. Bi lovengo naštisare te agorkere ponodorutni edukacija. Najsa man šanse. Mo čhavorikano ekspiriensi sikada man kaj šaj te ačovav dživdi salde te sem politikane aktivno.
Mangav te džanav bašo tumare droma save so kataro stažiribe ani Švajcarija avilen džimaj darutne thana ko sumnal. Sar ka vakjaren baš tumaro drom?
Me zanatesko alusaripe sasa katastrofa, naštisa but te alusarav, sose sema terni romni thaj sema katar “čoroli familija”, Katar ekonomikane karane sasa zaruri te ovav sekretarka. Advokato lija man ki buti sar pripravniko, sasa zaruri ki hramovipaski makina te kerav dopisora save so kerava sa len palo moro hošipe, golese dije man opomena. Ko lafikeripe lipardem kaj mangav te džav ko fakulteti, te studirisarav. O manuš so dija man buti dija haberi me jerienge kaj me baš nikerav lače buti thaj dija bahani te agorkerav maškaruni sikljovni. Dija man lafi kaj ka del man mo lovengo pokinipe, kolatar so athinela sa mi familija, sa dok nigelem ko univerziteti, Sema but čali golestar,
Avile o studie, o doktorati palo kekobor berša kereipe pučarkeripe ko Togo (Afrika) bašo džuvljene hakoja. Arakadilem turli dživdipaske stiloncar, avere kulturenca thaj džuvljengo ekspiriensi, numa thaj čorolipasa, diskriminacijasa thaj čhelalipe- plesutne ja averenge-ko sa dživdipaske faze. I čhinavin te dav ani politika sasa logikani. Sema reprezentka ko parlamenti ano Bern, ko moro kantoni, 1995.sema alisardi ko nacionalnikano parlamenti thaj ko jek ki parlamentarnikani delegacija ko Evropako Konsilij(COE). Mi funkcija teliprezidentka ko Komiteti baši migracie thaj našle manušako Evropako Konsilij ingjarda man ko but marebake thana ki Evropa:Armenija, Azerbejdžan, Gruzija, Čečenija,Osetija, Bosna thaj Hercegovina, Srbija, thaj Kosovo, kaj so sema tazdivi ko namanušikane halija e našle manušenge save so but droma thindalena sa mante kerav disavi akcija.
O džuvlja organizirisaren pe thaj len o dživdipe pumare vastende thaj ko vakti tari mareba. Tazdivija sen ko nesave egzamplora , sar so si ko Togo ki paščimali Afrika, kaj so o romnja kerena sa mareba mujal pumare roma soske istemakerena len sar udžuzi (jeftina) bukjarno takati ko pamukoske aindža thaj štrajkuisarena sa. Ani Gruzija o romnja kerena sa lafikeripa e rusijake askerencar te džan ko aindža palo kompira te šaj te parvaren pumare familien. Ani Čečenija o romnja organizirina sa pe te sikaven e čhaven ko marebake zone. Gndisaren li kaj i džuvljani marebaki rig si phandlo e džuvljane ekspiriensesa thaj dikhle li si sa o traume?
Na, nikana naj dikhlo.Katari karana so avdive i džuvljani buti baši nevarkeripe thaj i gajljava ko marebake thaj palomarebake vaktija si but hari dikhli buti thaj telomoljakerdi.
Gova dikha thaj avdive. Sigende sasa ikerdi i i dujto konferencija bašo Ukrainako nevarkeribe. Ko bešela sa ki mesali thaj ko kerela sa lafi baši milijadra zaruripa te nevarkerelpe i phuv katari mareba? Džuvlja najsa. Ko but thana von dikhena sa e askeren save so sasa ratvakerde, e čhavenge save so ačile bi jeriengo, e phurenge thaj e nasvalenge, kerena sa takati te aven dži hape thaj drapija. O nevarkeripe naj salde tehnikani buti, naj salde keripe infrastruktura, droma, askera, industrija, apartmanora, sikljovne, čhavorikane khera, parkora thaj aver. Kate si thaj e sasuitnipasko nevarkeripe. O nevarkeripe astarel tamiripe o sasljaripe, te kerel pe šajdutno o educiripe, te ciknjarel pe i dar, te sasljaren pe o traume, normaliziripe o sakodivesko dživdipe. Sa gova rodel love, a o džuvlja si činde katar lovengo avipe ko akanutne lafikeripa. O murša keren takati baš šukar thaj sasto dživdipe so vakjarel kaj „o džuvlja šaj te ikjaren thaj te nakhen“ thaj si golese gajlelije. Love sakana aven thaj preperen vi e romnjenge.
Vizitkerden e našlemanušenge kampora ani Bosna thaj Hercegovina. Save deibagogi lijen odoringatar, ulavdeste phandlo e džuvjane ekspiriensesa?
Ko sa o thana sasa jekhajekh:o murša pijena sa duvani thaj adžarena sa man anglal logoreske vudara, gajlelie, daravutne thaj pherdo rodipasa. Numa majangle mangava sa te vizitkerav e romnjen save so dikhena sa te keren sa trujal o melale kampora save so najsa len nisavi infrastruktura. Kerena sa sikljovne, thana suvipaske thaj ckne ambulante, ikerena sa siklana, kerena sa lafi e šerutnencar, rodena sa drapija thaj majbut hape, dikhena sa e nasvalen, ingjarena sa e ratvajkerden ano hospitali – te sasa panda hospitala. Kerena sa lafi e šerutnencar thaj ačona sa zorale ko sa gova so rodena sa. Ko logora niarakhlem nijek džuvli savi so korkori pes dikhela sa sar viktimi. Sasa zorale, fantaziencar, konstruktivnikane thaj bidarutne. O murša korkori pes sajek dikhena sa pe sar viktime.
O vizite ko gasave kampora sakana kerena sa mange ulavdo hoši, numa ko jekh thaj holjarkerena sa man, soske sakana kerena sa but cra. Ni o manuša, ni o sansari naj ko fokusi e rigenge save so si ki mareba, numa salde baro takati, profito, šastre thaj bari destrukcija. Gova dikha le sako dive. Gova so o manuša thaj sahno sasuitnipe ovel destruktuime si salde kolateralnikano zijani ko marutnengo lavzako. Kala tasvira thaj ekspiriensi dije man ideja te kerav te oven dikhle gola so najsa dikhle, numa thaj e romnjengo džalo thaj o zoralo butikerip, te kerav i inicijativa “1000 romnja baši Nobelesko pursako bašo sansari 2005.“
Sar avili i ideja te kerel pe i inicijativa “1000 romnja baši Nobelesko pursako bašo sansari 2005.”?
Ko mngro butikeripe arakhlem man romnjencar save so sikade mujalipe mujal nanijamalipe thaj kerena sa mareba baši pe hakoja. Numa lenge protestora sakana ačona sa bidikhle. Sar nacionalnikani parlamentarka thaj dženi ko Evropako Konsilij,sema goja savi so kerela sa lafi baši našlemanušengi kriza ano Kavkaz. Ko našle manušenge kampora arakhlem man romnjencar save so hari lovencar thaj bare takatesa činavena sa bare sakodiveske savalija. Ko drom baši Čečenija pendžarde man e terne romnjasa Laura savi so sikavela sa e čhaven ko bombardirime podrumi. Laki mangin sasa prekal o „lače“ lila e čhavenge te sikavel jek aver sansaralo sumnal. Kana gelem aver drom ki vizita, lijem mancar nesave lila, numa i Laura sasa muli, čalade la snajperesa. Kala thaj avera darutne ekspiriensija but peravena sa man. Togaj bijandili i ideja te nominirisaren pe milja romnja bašNobelesko pursako baši sansari.
I nominacija sasa diso but baro. O timi kerela sa buti dive rat. Roda sa koordinatora ko turli regionora ko sumnal, kerdam maškardžijanesko khedipe thaj kerdam o kriteriuma sar te alusaren pe sansarikerutne romnja. Šerutno mesažo sasa: Dikhen – dikh thaj sikljon katar nachino thaj naspektakularnikano butikeripe baši nevarkeripe, gajlja thaj e rpmnjengo sansari ko sukobeske phuvja, numa thaj ko gijate phende sansarale phuvja. Sikljon katar kala romnja. Den lenge thaj bašo lengo ekspiriensi džanlo than ko sansarale lafikeriba thaj ko radže.
Kerdile avera čhipote, numa thaj i čhinavin bašo Nobelesko pursako.
Manglam sa gola sansarikerutne, gola feministke, te kera len te oven dikhle. E lilesa “1000 PeaceWomen Across the Globe” (“1000 sansarikerutne ki sahni planeta”), e filmesa “1000 Women and a Dream” (“1000 rpmnja jekh suno”) thaj but mediumora dije len džanlipe thaj lengo majbaro dikhipe. Amari egzibicija “1000 Faces of Peace”( “1000 sansareske muja”) sikado si milja droma ko sahno sumnal- ko sikljovne, ko univerzitetora, ko khangerija thaj ko gava.
Ko agor,1000 sansarikerutne ni lije o pursako. E Nobelesko pursako lija le o Muhammed el-Baradei, direktori ko UN-agencija baši atomeski energija. Sama holjame thaj manglam sa te čhinava. Numa sasa protestora: Zaruri si te kontinuirisara thaj te da dumo e džuvljane sansarale bukjake, sose “sansari bi e romnjengo” naj šajdutno – o imperativ si o romnja te len than ko sansarale procesora thaj te keren politikano asari. Gova dija amen pakjiv. Keribe neve organizacie katar kava temperamentnikano, divo phenjalipe thaj dija amen šajdipe te kera proektora najsa lokhi buti. Numa eke resardam.
I ideja kerda diso- milja romnja, save sa prelije savali te kerel pe sansaresko than katar ulavdo thaj ratvakerdo sumnal thaj i galjava e traumatizirime marebake viktimora. Numa naj salde te ovel šukar ideja te šaj sakanaske te ovel aver sumnal. Zaruri si fokusirime sansarali buti katar džuvljane feministikane organizacie.Zaruri si palem džuvljani bichini thaj zorali buti.O asari so kerena le o džuvljane organizacie sikada e maškardžijaneske organizacienge kaj bi e džuvljengo naj šajdutno o sakanutno sansari. I Rezolucija katar UN sar so si i “Rezolucija 1325 baši džuvlja, sansari thaj siguriteti” akharel e džuvljen te len than. Numa, o anglodžaibe džal but po hari.Numa sar te si, i sansarali buti si politikani buti ko kava vakti kana si majbaro nuimero mareba ko sahno sumnal, baro šastralipe, bari destrukcija thaj baro numero našle manuša.
Maškar 1992. thaj 2019. o džuvlja ko proseko kerena sa 13 procentora katar lafikerutne, 6 procentora medijatora thaj 6 procentora vasthramutne ko sansarale procesora ko sahno sumnal. Kala gende naj diso so den baro takati mujal o fakti kaj aso UN e džuvjengo than bajrarel o stabiliteti katar phanlo lafi. Kaste den kaja kontradikcija?
Pendžardi si mange kaja statistika thaj šunav o “purano” havako leipe(uzdah) katar amerikao prešidenti Bil Klinton, savo so palo nakamjabalo ačhavibe sansarale lafikeriba maškar Izrael thaj Palestina ko Camp David 5. juli 2000. phenda kaj o džuvlja te lena sa than ko lafikeripa ka ovena sa majkamjabale. Ko sansarale lafikeriba o murša len than thaj nekobor džuvlja save so na haljon thaj naštisaren te keren o phanlelafija . Sar te si zaruri si te oven majbit romnja – numa thaj te oven murša save nagndisaren ki mareba thaj te keren irbe e kerde bukjenge, numa te oven hazri ko kompromis thaj bišartesko sansari. Goleske zaruri si te ovel pe hazri te del pe sama ko marebako chino civilnikano sasuitnipe thaj o džuvlja save so si viktimija katar seksualnikano čhelalipe. Te kerel pe lafiokeripa bašo šukar čhinavipe. Manušikane. Garvasijale.
Ko vakti katar 20.šelberšipe e džuvljengi rolja thaj angažmani resarinasa te tamirisarel pe sansari dikhen pe but inicijative, so si thaj avdive aktivnikane, ki rekonstrukcija post konfliktikano sasuitnipe. Numa sa o takati ko turli civilnikano sasuitnipe nikeren asari ko radže ko anipe čhinaviba thaj ko lafikeripa. So gndisaren sose si gova gijate?
Ki komparacija e lafikeripasa ko Kamp Davis , avdive si majbut inkludirime džuvlja ko sansarale lafikeripa, sar medijatora, konsultantija thaj legarutne.Gova si romnja katar “grassroots” muvmento (des. tran. muvmento katar džijani, korkori ikle inicijative) džuvlja kataro organizacie thaj univerrzitetora. O romnja katar i Kolumbija sasa džene ki komisija baši čačipe save so sasa kotor katar sansaralo procesi, a ano Senegal o romnja katari „Platforma baši sansari“sasa len aksesi dži ko džene kataro parlamento thaj radžija sar lafikerutne baši sansarale pučiba. Pendžarde si but egzamplora. Numa sar so dikha sa pobut si mareba a o sansarale lafikeriba si ki stagnacija. Soske? But faktorija si inkludirime
Mangav te džipherav sar pučipe so si zaruri te šaj te len than ko sansarale procesija sar džovapjale partnerke? Nigndisarav salde ki faza katar lafikeripa, numa ko sahno sansaralo peocesi, kataro šuri dži ko agor.
Ko patrijahalnikane thaj uče militarizirime sasuitnipa, e džuvljen si len sar šajdutne lafikerutne. Jekh katar o majbare prečke si masivno patrijahalno, a golesa si thaj o mizogena strukture ko but uče militarizirime phuvja, so kerel te gndisarel pe kaj e romnjen naj len nisavi mol. O romnja zaruri si te peraven but sasuitnikane duvara te šaj te oven dikhle thaj šunde. Adala strukture zaruri si te keren pe demokratikane strukturencar kaj so ka sajdisaren pe o džuvljane thaj o manušikane hakoja.
E romnjen si len but turli stavora ko pučipe baši mareba thaj sansari thaj si zaruri te oven hazri ko kompromisi te mangena te keren jek barabarutno drom dži ko sansari transparentnikano baš savore. Phare spora keren pe maškar turli aktivistke.O Romnja sar sansarale aktivistke sakana arakhen pe ko bilačo hali. Kana o Rusinke thaj Ukrainke kiden pe ko sansarale lafikeripa, zaruri si te oven ko šukar arakhibasko than te šaj te crden te na oven vakjarde sar kodošora. Kava rodel bare veštine thaj si bari gajljava. But džuvljane organizacie naj len reprezentora ki politika ja naj len love politikane te prezentirisaren pe; thaj golese zaruri si te džan rotale dromesa thaj sakana istemalkeren but veštine te šaj te oven šunde ko takatenge centrora. Kerasa lafi bašo love so džan ko bange vasta sose i korupcija thaj o nepotizmo, o čhelalipe thaj o kriminali si tang phandlo e marebake akciencar.
Sar lafikerutno zaruri si šukar te pendžaren o kanunora, anglune phanle lafora thaj šajdutne kompromisora, te nidžanlen sa gova, naj te oven ašunde thaj ka oven paldime. Džikaj o etablirime sansari lafikerutne – majbut murša – si len sahne oddelora save so keren buti ko specifikacie, kanuneske rodipa, vakjerina thaj gndipa, e romnjen naj len but love thaj na sakana si len dumo ko lenge rodipa. Kava si džanlo turlipe. Numa o džuvlja si šukar ko keripe sepetke thaj ko ideengo trampibe.Kaj ingjarel amen sa gova? Ko but phuvja kaj so si mareba naj funkcionalnikane politikane strukture ja parlamenti thaj reprezentora sar partnera ko diskutiripe. Kaste si zaruri o romnja te džan?Gova sebepi PeaceWomen Across the Globe kerel sansarale mesalja partnernikane organizaciencar, kaj so keren pe analize, keren pe strategie sar te avel pe dži politikane lidera.
Maškar o majdžanle napora si o keripe sepetke katar džuvljane organizacie okolencar save so si ko phuvja kaj so si mareba. O džuvljane organizacie ko Nepal, Kolumbija thaj ko Filipine ničaleste kerena informaciengo trampibe baši pumari buti ki komisija baši čačipe ki tema sar so si tranzicijako nijamalipe. Gasavo prekalsimantrako sikljoipe thaj ekspiriensengo trampibe si funda baši dživljengo zorarkeripe. Maškar gova, o džuvljane organizacie zaruri si te keren sa te šsj te bajraren pumari asareski sferasar andre ki phuv gijate thaj avral latar. E Konsileski Rezolucija baši siguriteti katar UN 1325 baši “Romnja , sansari thaj siguriteti” si instrumenti palo savo so o romnja ko sa o phuva kaj so si mareba šaj te akharen pe pala late thaj si dajatvali bute phuvjenge.
O sansarale lafikeripa si but lunge thaj biagoreske. Den pe pobut pučipa, o džuvlja zaruri si te oven gogjaver thaj te gndisaren strategikane. O romnja ko kalo, sar egzampli, si len baro ekspiriensi ki lungo vakteski sansarali buti. Džanen kaj i gajlja korkori peske si džanli thaj čivena e romnjen te na mukhen pe katari mareba sebepi chinipe (umor) ja frustracie.
Ko čhipote telo alav Women’s Peace Tables(de.trans Džuvljane lafikeripaske mesalja) save so organizirisarel PeaceWomen Across the Globe sasa diskusija baši dar te čhuven pe avera khelutne, numa na thaj i khelin, e džuvljengi inkluzija si zaruri te ovel paralelnikani e sasuitnipaske iranipasa. Sode i džender dimenzija si džanli te tamirisarel pe sansari?
Lungo vaktesko sansari si šajdutno salde te crdija pe o sistemi savo so kerda i mareba thaj te anen pe čhinavipa baši čhinavibe strukturalnikane problemora. O asarde sistema našti te istemalkeren pe sar sansarali funda.I politika, sasuitnipe, ekonomija thaj o kanunora zaruri si palem te keren pe thaj gova – ko džender džovapjalo čhani. Golese si zaruri o džuvlja thaj o murša- so si len jekhajekh hakora, thaj trujal gova te ovel len turli rolja ko sasuitnipe.
E džuvljenge beršencar sasa namuklo te len than ko sansarale lafikeripa. Avdive o manuša si golese minsale kaj si zaruripe katar lenge zorale instiktora. Golese zaruri si te šunenpe e romnjen thaj lendar te sikljol pe i strategija sar te ačol pe dživdo, te nakhel pe o čhelalipe, našalipe manuša, bokhalipe thaj šudripe. Lenge paramisa naj salde ikalde narativa, numa sikavena sar jekh sansaralo sasuitnipe si zaruri te dikjol. I organizacija PeaceWomen Across the Globe orgnirzirisarda sansarale lafikeripa e partnernikane organizaciencar ko turli marebake zone. Kava si salde jek egzampli . Ni kerel pe lafi salde ko roipe thaj ki holi, numa ekspiriensengo kidipe, rodipe thaj gndipe, sar te anen pe ki politikani scena, ko savo badani, ki savi digra, anglal save radžija – thaj te dikhel pe o džuvlja te na našaldon thaj te na bistardon ko gova proceso. O džuvla si zaruri te siklon te oven gogjaver te oven majproblematikane thaj sakana dikdikhle te mangle pumare leibasa than te keren asari ko sansarale procesora.
Kale tekstesko ikalipe si dendo dumo katar Agencija baši elektonikane medie ko pervazora e programake baši žurnalistikano vazdipe
