Maja Solar rođena je 1980. u Zagrebu. Doktorirala je filozofiju, bavi se društvenom i političkom teorijom i piše poeziju i prozu. Članica je kolektiva Gerusija i jedna od urednica portala Slobodni Filozofski. Dio je uredništva časopisa za teorijske prakse Stvar i suradnica je Foruma Roma Srbije za koji je, zajedno s romskim aktivistima_kinjama, uredila nekoliko publikacija (Kada su dokumenti daleko od realnosti: Od političke edukacije ka samoorganizaciji, 2019; Romski životi su važni, 2020; Romski životi su važni 2, 2021; Romski aktivizam: Realiteti i mogućnosti, 2021; Kroz prostore marginalizacije i rasijalizacije, 2022. i Romske zajednice u vreme krize: pomoć i(li) politika?, 2023.). U sklopu publikacije Romski aktivizam: Realiteti i mogućnosti Forum je izdao manifest ’Platforma za romski aktivizam’ koji je osmišljen s idejom uvezivanja različitih progresivnih aktera romskog aktivizma. Solar je, nadalje, autorica preko četrdeset znanstvenih radova iz društvene teorije. Uredila je, napisala autorski tekst i prevela filozofske tekstove s francuskog za knjigu Debata o luksuzu (2018). Urednica je, redaktorica i autorica pogovora za knjigu Dekolonijalni feminizam Françoise Vergès (Multimedijalni Institut, 2023). Objavila je tri zbirke poezije (Makulalalalatura 2008. (Brankova nagrada), Jellemzõ, hogy nem természetes (Naravno da nije prirodno) 2015. i Bez začina 2017), kao i poetsko-prozni eksperiment A htela sam 2022. (Nagrade “Štefica Cvek” i “Risto Ratković”). Od 2019. godine, zajedno sa Žakom Lučićem, uređuje i vodi poetski podcast Puna usta poezije.
Kada i kako si započela rad s romskom zajednicom? Je li postojao neki konkretan povod ili se motivacija postepeno razvijala?
Konkretniji rad koji je uključivao povezivanje s pripadnicima_cama romskih zajednica je otpočeo prije petnaestak godina. Povoda uvijek ima, jer su rasizam i antiromizam strukturni. A svako ko se interesuje za antikapitalističke borbe morao bi se interesovati i za opresiranja, potlačivanja i marginaliziranja koja se događaju i na temelju rase i etniciteta. Kako su u našem kontekstu romske zajednice mnogobrojne, bilo bi kratkovido, drsko i uljuljkano u vlastite komfore ukoliko bi se zanemarivali njihovi životi i problemi koje sistemske opresije perpetuiraju.
Bi li mogla u kratkim crtama dati pregled današnjeg položaja romske zajednice u Srbiji, a onda posebno i položaja Romkinja? Postoje li snažne organizacije? U kojem se smjeru stvari općenito razvijaju? Postoji li napredak u odnosu na razdoblje kada si se počela baviti ovom tematikom?
Romske zajednice su, riječima mainstream diskursa, najveća manjina u Srbiji. Prema poslednjem popisu, ovde živi oko 150 000 Roma i Romkinja, ali znamo da ih je mnogo više, jer statistika ne obuhvata one koji nemaju status građanstva. Pripadnici romskih zajednica većma žive u naseljima koja se nalaze na rubovima gradova i koja se uobičajeno nazivaju “podstandardnim” ili “neformalnim” romskim naseljima. To je stoga što su ta naselja urbanistički neplanirana i po svim standardima stanovanja krajnje neadekvatna i nedostojanstvena za život. Nastala su jer su Romi i Romkinje, kroz složene dinamike nakon restauracije kapitalizma, proterani iz različitih mjesta u našoj regiji, kao i iz zapadno-evropskih država, te su bili prinuđeni da se snađu za krov nad glavom. U Srbiji ovakvih naselja ima preko 700. Infrastruktura je veoma loša, u većini mesta nema struje (čak 570 naselja nema priključak na elektro-mrežu) ni vode, često ni asfaltnih puteva, ne postoje dostupni vrtići i škole u blizini, niti ambulante i bolnice, ljudi žive u neuslovnim objektima koji se svako malo (pogotovo u vrijeme superćelijskih oluja ili drugih nepogoda) dodatno urušavaju… Iako postoje klasne razlike unutar romskih zajednica, Romi i Romkinje su u najvećem broju siromašni. Povrh svega, ova naselja su pod stalnom pretnjom raseljavanja pred divljanjem privatnih urbanističkih investicija, jer njihovi stanovnici nemaju ni pravno rešeno vlasništvo.
Dakle, romske zajednice su u Srbiji segregirane i getoizirane. Romi i Romkinje su uglavnom formalno nezaposleni, preživljavaju radeći kao neformalni sakupljači sekundarnih sirovina ‒ jer da je taj posao formaliziran, u ugovornom smislu, oni bi za njega dobijali znatno veće nadnice, ovako su neformalna jeftina radna snaga za industriju reciklaže. Socijalna pomoć koju neki od njih primaju je nedovoljna, a zbog neoliberalnih rezova i zamene welfare paradigme workfare paradigmom (“pomoć” se mora zaraditi), te zbog sve veće digitalizacije i drugih otežavanja primanja pomoći, ona je sve nedovoljnija i nepristupačnija. Obrazovanje je, za pripadnike romskih zajednica, također mnogo nepristupačnije. Ali valja imati u vidu i da je idealizacija rešenja koja se u celosti oslanjaju na obrazovanje potpuno pogrešna, jer kako da se deca posvete učenju i školovanju kada nemaju osnovne materijalne uvjete za život?
Romski rasizam je utkan u svaku poru ovog društva i on se ne ogleda samo u antiromskim stavovima, predrasudama i stereotipima, već je strukturni dio svih institucija i sfera rada. Stoga se siromaštvo romskih zajednica ne može razumeti samo kao učinak antiromskih ideologija, predrasuda i sentimenata, već se mora uzeti u obzir celokupni sistem proizvodnje, te društvena formacija u kojoj taj sistem dominira i u kojoj se razgranavaju i putanje rasijaliziranih linija potčinjavanja. Dakle, nije sve u psihologiji i rasističkim ubeđenjima, ima nešto i u tokovima i fiksacijama kapitala: opresije nad Romima i Romkinjama nisu samo učinak individualnih i kolektivnih rasističkih uvjerenja i stavova, već strukturnih sila u kontekstu materijalnih uslova proizvodnje i društvene reprodukcije.
Što se tiče romskih organizacija, ima ih dosta, barem nevladinih organizacija, ali one najčešće – uprkos izvesnoj pomoći (ili “mrvicama” pomoći) koju pružaju ‒ više depolitiziraju samu zajednicu nego što je organizuju i radikalizuju. Zapravo, dosta tih organizacija i nema suštinski kontakt sa romskim zajednicama, osim u dekorativnom smislu, stvarajući privid da govore u njihovo ime i da ih “predstavljaju”. Uglavnom se radi o liberalno ili konzervativno orijentiranim NVO grupama, iako, dakako, ima i progresivnijih aktivista_kinja i dragocenih izuzetaka. Forum Roma Srbije je organizacija s kojom sam najviše sarađivala, jer oni otvaraju prostor za antikapitalističke analize i kritike.
Nisam sigurna da ima temeljnijeg napretka. U nekom momentu, u vrijeme “Dekade za inkluziju Roma” koja je trajala od 2005. do 2015., činilo se da su se dogodili malecni pomaci u obrazovanju, zahvaljujući afirmativnim mjerama. Međutim, ako je taj projekat i omogućio šačici Roma i Romkinja da završe neke škole, stvari se nisu dublje transformisale. Najveći broj obrazovanih ljudi i dalje nema (bolje plaćene) poslove ili ne mogu da si priušte da žive izvan romskih naselja itsl. Veliki problem je što ni Dekada, kao ni postojanje romskih civilnih organizacija, još uvek nisu doveli do organizovanja romskih zajednica, već se umjesto politizacije i borbe dogodila još veća endžiozacija i birokratizacija.
U prvom dijelu svog teksta Romski feminizam: od rodno-ravnopravnog preko intersekcionalnog prema socijalno-reproduktivnom romski feminizam određuješ kao nultu poziciju, ‘kao ekspanzivno polazište za svaki feminizam čiji su ciljevi oslobodilački’. Zašto misliš da je to obuhvatna i plodna pozicija?
Feminizmi su, naravno, različiti. Pa tako se i romskom feminizmu može pristupiti iz različitih ideološko-političkih i teorijskih optika, a u tom tekstu iz tri dijela sam pokušala naznačiti tri feministička okvira. Prvi sam nazvala “rodno-ravnopravni”, jer reduktivno ističe rod kao temeljnu opresiju, drugi je intersekcionalni pristup i on je obuhvatniji ali ima svoje probleme i granice, a treći je okvir teorije socijalne reprodukcije (razvijenog marksističkog feminizma) i njega sam predložila kao najpotentniji analitičko-politički pristup romsko-feminističkim temama.
Nijedan feminizam koji pored društvenih opresiranja na temelju roda ne misli i društvena opresiranja na temelju rase i etniciteta, a sve u čvrstoj uvezanosti s klasnim eksploatiranjem, ne može puno toga objasniti, biti obuhvatan niti transformativan. Pa tako i feminizmi koji bi mislili specifičnu poziciju Romkinja u našim društvima moraju misliti svu složenost odnosa eksploatacije i moći unutar sfera proizvodnje i reprodukcije, te odatle zacrtati korake u pravcu otpora i antikapitalističke transformacije. Tek na taj način, romski feminizam bi bio pristup koji istinski nešto objašnjava, dok istovremeno stremi temeljnoj društvenoj promeni.
Feministkinje u Srbiji, Hrvatskoj, Makedoniji itd. koje ne analiziraju i ne politiziraju opresije i marginalizovanja romskih zajednica, odnosno koje zanemaruju rasijalizirane dimenzije sistema ili tome pristupaju na spasavalačko-misionarski način, zapravo podupiru postojeći rasizam. Romski feminizam iz antikapitalističkog očišta je polazište koje se naprosto ne može izostavljati.
Koje bi bile glavne zamjerke djelovanju nevladinih organizacija (ili NGO-ova)? Jesu li oni, u političkom, socijalnom i ekonomskom smislu, nedovoljno sustavni u svom programu? Koja je njihova granica?
Nevladine organizacije imaju vrlo ograničeno polje delovanja i one uopšte nisu forma koja bi sama po sebi bila organizaciono potentna, a čak i kada ih čine progresivnije grupe, one ne predstavljaju i teško da ikada mogu predstavljati oblik ozbiljnijeg i masovnijeg političkog organizovanja. Prije svega, iako se imenuju “nevladinim”, civilnodruštvene organizacije su itekako u sprezi sa vladama i državama, često kao njihova produžena ruka i ekstenzija društvene kontrole. A i kada nisu otvoreno bliske s državnim strukturama, najčešće reprodukuju istu logiku odnosa moći i suparništva u podeli tog malog finansijskog kolača. Kao organizacije koje finansijski zavise od raznih fondera i fondova, one su i vremenski vrlo ograničene u svom delovanju – jer projekti ne doupuštaju bilo kakav produbljeniji okvir sem kratkoročnog. Projektni pristup aktivizmu zavisi od fondacijskih prioriteta i trendova, te tako postavlja granice angažmanu i boluje od opasnosti otupljivanja radikalnosti borbe, ili onoga što Arundhati Roy naziva endžioizacijom otpora. Aktivisti su u NVO-ima prinuđeni da budu zatrpani birokratijom, umesto da se bave politikom i teorijom.
To sve, dakako, ne znači da ne postoje grupe koje koriste ovaj (nametnuti) oblik rada ne bi li makar nekako stvarale prostore ili enklave za delovanje. Ali ograničenja su velika. U pogledu romskih NVO, to se jasno vidi i po tome što nijedna nije razvila bilo kakav masovniji pokret niti ozbiljniji oblik samoorganiziranja romskih zajednica. Svi koraci u rešavanju problema romskih zajednica su vrlo mali i skučeni. Čak su i programi političke edukacije koji se odvijaju projektno vrlo ograničeni, jer istinska politička edukacija se ne može dogoditi tako što Romi i Romkinje dođu dva ili više puta godišnje na neku radionicu na kojoj će tobože nešto dublje naučiti, pa to primeniti u zajednicama. Razumljivo je da boljestojeći i obrazovani Romi i Romkinje koriste civilni sektor kao niše za svoje poslove i izvor egzistencije, to je legitiman način preživljavanja, ali onda ne bi trebalo brkati karijeru i aktivizam, niti očekivati da će se na taj način dogoditi nekakva ozbiljnija promena. Civilnodruštveni “aktivizam”, komercijalizacija ljudskih prava i ljudsko-pravaški pristup uopšte, uglavnom su dio neoliberalne agende, stoga je iluzorno da će se odatle dogoditi nešto transformativno.
Još jedna vrlo loša strana NVO romskog organiziranja je i ta što se teret političkog delovanja “skida‟”s države i prebacuje na raštrkane organizacije koje imaju mnogo manje finansijskih, pravnih, infrastrukturnih i bilo kakvih drugih mogućnosti da išta urade, pa se tako, recimo, pitanje stanovanja Roma i Romkinja nikada neće rešiti preko tih organizacija. Jedina suvislija uloga koje bi civilnodruštvene organizacije mogle imati jeste upravo pritiskanje države da radi svoj posao i rešava probleme najmarginalizovanijih. I da eventualno proizvode pristupačniju edukaciju, da rade na ozbiljnim analizama, uključujući i statistike, te da se što više povezuju sa svim drugim progresivnim akterima u društvu.
Kako gledaš na poziciju Roma u odnosu na par rasa-klasa, odnosno koji bi od tih pojmova imao prioritet u emancipacijskoj borbi? Jer ako se preveliki naglasak stavi na klasu ili društvenoekonomski položaj, moguće je previdjeti specifične uzroke koji Rome zbog njihovog drugačijeg etniciteta drže u deprivilegiranoj poziciji; isto tako, ako se prenaglasi rasu, postoji mogućnost da borba poprimi uži, puko etnoemancipacijski oblik.
Rasa i klasa, baš kao i rod, ne mogu se odvajati u društvenim analizama i borbama. Ali, ne bih to posmatrala iz intersekcionalne perspektive koja, iako inkorporira višestruke opresije, ovome pristupa kao različitim i aditivno uvezanim fenomenima, a klasu najčešće posmatra iz optike klasizma (što je identitetski pristup klasi, a ne marksistički). Iz teorije socijalne reprodukcije, kao i iz nekih progresivnijih Crnih i dekolonijalnih teorija, različite društvene opresije su jednako konstitutivne za kapitalizam kao i klasna eksploatacija. Tu onda nema hijerarhije pozicija niti prioriteta borbi, tu se misli jedan sistem – kapitalizam ‒ u svoj njegovoj složenosti, sa svim dinamikama moći, potčinjavanja, discipliniranja i eksploatacije koje on stavlja u pogon, podjednako kroz proizvodnju (profita) i kroz reprodukciju (života). To onda znači i da se, uvažavajući razlike u opresijama, radi o zajedničkoj antikapitalističkoj borbi. Postoje razlike u prioritetima različitih zajednica, s obzirom na različite klasne, rasne, rodne i etničke pozicije, ali ono što povezuje sve opresirane grupe je zajednički neprijatelj: logika kapitala. Zbog logike stvaranja kapitalističkih lanaca vrednosti većina ljudi je eksploatirana i opresirana, stoga je jedini smisleni način da se suprotstavimo toj globalno dominantnij logici zajedno.
I da to oprimjerimo: nijedan ozbiljniji lijevi pokret (ili partija) koji se bori protiv klasnih nejednakosti ne može da nema u svom programu podjednako i zahteve za ukidanjem svih drugih temeljnih opresija (na osnovu roda, rase, etniciteta, seksualnih orijentacija, psiho-emocionalno-fizičkih sposobnosti itd.), u suprotnom to nije borba za sve potlačene. Još konkretnije: nijedna ozbiljnija lijeva partija u Srbiji (a važi i za Hrvatsku i region) koja u svojoj agendi nema jasno postavljenje ciljeve koji će omogućiti pripadnicima romskih zajednica da žive mnogo bolji, slobodniji i dostojanstveniji život, ne može biti naša partija. Dakako, politika nije samo partijska/stranačka. U Platformi za romski aktivizam smo ocrtali šta bi to upravo značio romski identitetsko-klasni aktivizam koji bi se politizirao na sve moguće načine (i kroz progresivne partije, ako postoje, ali i kroz pokrete i gradnju saveza sa ostalim progresivnim društvenim akterima):
Da bi bila emancipatorska, romska politika mora biti permanentno građena ‘odozdo’, kao otvoreni pokret koji uključuje pripadnice i pripadnike romskih zajednica, kao i u horizontalnom umrežavanju sa svim drugim progresivnim grupama. Transformativna romska politika počiva na solidarnosti saborkinja i saboraca, saveznica i saveznika, prijateljica i prijatelja, drugarica i drugova koji imaginiraju svet u kojem ćemo svi imati jednake uslove mogućnosti ostvarenja humaniteta. Povezujemo se u zajedničkim borbama, žilavim akcijama, kontinuiranim praksama, velikim i malim angažmanima, velikim i malim koracima u pravcu stvaranja drugačijeg sveta.
Rasa-rod-klasa, dakle, kao temelji za gradnju romskih politika, trebalo bi da usmere ove politike izvan uskih identitetskih cementiranja. Romske organizacije bi bilo mnogo bolje graditi izvan ideologema čvrstih nacionalnih i etničkih identiteta, ne ići u pravcu konstrukcije samo jednog romskog jezika, ne temeljiti istoriju na tobožnjem poreklu iz Indije, ne skamenjivati kulturu kao ograničenu na identitet, već prepoznati da je sistemska opresija nad Romima i Romkinjama odskočna daska za borbe koje su univerzalne – zajedno sa svim drugim potlačenima i prezrenima na svijetu, protiv bilo kojeg potlačinjavanja i izrabljivanja, protiv kapitalizma.
